نقش کارکردهای تعلیمی در ساخت یابی حکایات مولانا(مطالعة موردی: حکایت درویش صاحب‌کرامات)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیئت‌علمی، رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک

2 پژوهشگر دوره پست‌دکتری، رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک

چکیده

بسیاری از حکایت­های مثنوی، هم در سطح روایت و هم در سطح عناصر، وابسته به حکایت­های دیگری هستند که پیش از مولانا آفریده یا ترکیب شده­اند. یکی از عوامل مهم این وابستگی، پیوندهایی است که هر متن، بر پایۀ روابط بینامتنی، با دیگر متون برقرار می­سازد. براین‌اساس، نقش مؤلف در جایگاه معرّف و معلّم نیز، می­تواند باعث وابستگی به زمینه­های فرهنگی و متنی دیگر شود. بدین­سان مؤلف از اضطراب تأثیر دیگران می­کاهد و با اتّکا به تعلیم جنبه­هایی خاص از روایت­های پیشین، دست به بدخوانی خلاق می­زند. این پژوهش بر آن است که با شیوة توصیفی ـ تحلیلی دریابد که چگونه کارکرهای تعلیمی، منجر به ساخت­یابی حکایت تازة مثنوی نسبت به حکایات متون مبدأ شده­اند؟ و دراین‌راستا، چه شگردهایی توسط مولانا به‌کار گرفته شده­اند؟ نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش نشان می­دهد که مولانا درجهت اثبات مطالب تعلیمی خود، با دخالت­هایی همچون ترکیب و تلفیق پیرنگ­های پیشین، درجهت خودی‌سازی آنچه از دیگران اخذ کرده است، می­کوشد. همچنینن شگردهایی چون افزودن درون­مایه­های تعلیمی فرعی در کنار درون­مایه­های اصلی دو حکایت منبع، قرارگرفتن شاعر (در نقش معلم) در نقاب شخصیت‌ها، به‌عنوان معرّف نگرشی خاص، تغییر زاویۀ دید، اطناب در گفتگوها و بیان مطالب تعلیمی به شیوة تک­گویی­ها و... از دیگر دخل و تصرف­­هایی است که مولانا درجهت دگرگون‌ساختن ساختارهای پیشین و ساخت­یابی حکایت­های خود به‌کار گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Instructive Functions in Identifying the Structure of Rumi’s Narratives (Case Study: The Story of the Dignified Dervish)

نویسندگان [English]

  • Mehrdad Akbari Gandomani 1
  • Mahdi Reza Kamali Baniani 2
1 . Corresponding author: assistant professor, Faculty of Persian Language and Literature, University of Arak.
2 Postdoctoral researcher of Persian language and literature, University of Arak.
چکیده [English]

Many of the stories of Masnavi, both in terms of narration and the elements depend on other narratives created or combined before Rumi.  One of the important factors of this type of dependency is the connection that each text makes with others on the basis of contextual relationship. Accordingly, the role of the author in the position of instructor and educator can also cause dependence with other cultural and literal contexts. The author, thus, alleviates the anxiety of others’ influence and, relying on teaching specific aspects of earlier narratives, engages in creative misreading. Through a descriptive-analytical method, this research makes an attempt to find out how educational functions have led to the construction of a new narratives derived from the original stories. It also tries to explain the techniques employed by Rumi. The results indicated that trying to attest his instructive ideas, Rumi has intervened creatively by combining the previous stories and converting them into his own style, adding secondary educational themes to the main themes of two related stories in the form of monologues, placing the poet, through the role of a teacher, in the frame of story characters to present specific attitudes, changing the perspective, and prolonging the discourses to express educational subjects to transform previous structures and construct his own narratives.

کلیدواژه‌ها [English]

  • dignified Dervish
  • instructive functions
  • introducer role
  • exploring the structure of the narratives
آتش سودا، محمد علی (1383)، رویای بیداری، فسا: دانشگاه آزاد فسا.
ابنِ جوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی (1419)، صفه­الصفوه، بیروت: دارالکتب العلیمیه.
ابن­العدیم، عمر‌بن‌احمد (1408ق)، بغیه‌الطلب فی‌التاریخ الحلب (ص‍ن‍ف‍ه‌ ک‍م‍ال‌ال‍دی‍ن‌ ع‍م‍رب‍ن‌ اح‍م‍دب‍ن‌ اب‍ی‌ج‍راده‌ اب‍ن‌ال‍ع‍دی‍م، ح‍ق‍ق‍ه‌ و ق‍دم‌ ل‍ه‌ س‍ه‍ی‍ل‌ زک‍ار)، دمشق: دارالقلم العربی.
احمدی، بابک (1382)، ساختار و تاویل متن، تهران: مرکز.
اخلاقی، اکبر (1377)، تحلیل ساختاری منطق­الطیر عطار، چاپ اول،‌ اصفهان: فردا.
اخوت، احمد (1371)، دستور زبان داستان، اصفهان: فردا.
اسکولز، رابرت (1383)، درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمة فرزانة طاهری، تهران: آگه.
اکبری، مهرداد و صباغی، علی (1394)، تعامل و تقابل خود و دیگری در شعر ناصرخسرو، مجموعة مقالات همایش هزارة ناصرخسرو قبادیانی، 20 و 21 اریبهشت1394، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
اکبری، مهرداد و ذوالفقاری، محسن (1394)، تحلیل مفهوم تعلیق و ساختار روایت (مطالعة موردی: سورة نبا)، نشریة پژوهش­های ادبی ـ قرآنی، دورة 3، شمارة 4: 147 ـ 121.
امیراحمدی، ابوالقاسمی و همکاران (1394)، نقد دگرخوانی­های خلاقانة اساطیر در شعر احمد شاملو، نشریة پژوهش های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شمارة2، پی‌در‌پی22: 77 ـ 57.
پاینده، حسین (1387)، نسبی­گرایی در نقد ادبی جدید، فصلنامة نقد ادبی، دورة اول، شمارة اول: 89 ـ 73.
 پراین، لارنس (1371)، تأملی درباب داستان، ترجمة محسن سلیمانی، تهران: تبلیغات اسلامی.
پورنامداریان، تقی (1380)، در سایة آفتاب؛ شعر فارسی و ساخت­شکنی در شعر مولوی، تهران: سخن.
پین، مایکل (1389)، فرهنگ اندیشة انتقادی از روشنگری تا پسامدرنیته، ترجمة پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
حیدرزادة سرود، حسن (1389)، بررسی تصرفات مولانا در حکایات، رسالة دکتری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
دقیقیان، شیرین­دخت (1371)،  منشأِ شخصیّت در ادبیات داستانی، چاپِ اول، تهران: بی­تا.
راسی، لارنس (1371)، رؤیاها و رُشدِ شخصیت، ترجمة فرنودی مهر و پروانة میلانی، تهران: ویس.
رشیدیان، عبدالکریم (1393)، فرهنگ پسامدرن، تهران: نی.
ریکور، پل (1383)، زمان و حکایت، ترجمة مهشید نونهالی، چاپ اول، تهران: گام نو.
ریمون کنان، شلموت (1382)، مؤلفه­های زمان در روایت (ترجمة ابوالفضل حری)، فصلنامة هنر، شمارة 53.
زرین­کوب، عبدالحسین (1368)، سرِّ نی، چاپ سوم، تهران: علمی.
زمانی، محبوبه و الها­م­بخش، سیدمحمد (1395)، تحلیل عناصر داستانی در منظومة لیلی و مجنون، نشریة زیباشناسی ادبی، دورة 7، شمارة 2: 20 ـ 1.
زیگلر، ایزابل (1368)،  هنر نویسندگی خلاق، ترجمة خداداد موقر، تهران: پانویس.
سراجِ توسی، ابونصر (1388)،  اللمع فی‌التصوف، تصحیحِ رینولد نیکسون، هلند: لیدن.
سلیمانی، محسن (1391)،  فنِ داستان­نویسی، تهران: امیرکبیر.
شارون، جوئل­ (1379)، دَه پرسش از دیدگاه جامعه­شناسی، ترجمة منوچهر صبوری، تهران: نی.
صباغی، علی (1394)، نقد و بررسی اقتباس از قرآن با نگاه بلاغی، نشریة پژوهش­های ادبی قرآنی، دورة 3، شمارة 3: 68 ـ 62.
طاهری، قدرت‌الله و فرخی، سودابه (1392)، رابطة نیما با سعدی، براساسِ نظریة اضطراب تأثیر هرولد بلوم،  فصلنامة پژوهش­های ادبی، سال 10، شمارة 4: 80 ـ 53.
الطبری الالکانی، ابوالقاسم هبه‌الله‌ بن‌حسن (1415ق)، کرامات اولیاء‌الله؛ کتاب شرح اصول اعتقاد اهل السنه و الجماعه، تحقیق احمد‌بن‌السعد الغامدی، جلد نهم)، ریاض: دارالطیبه.
طغیانی، اسحاق و نجفی، زهره (1387)، جایگاه سه عنصر گفتگو، کنش و پیرنگ و ساختار روایت‌های حدیقه، پژوهش­های ادبی، دورة 6، شمارة 22: 119 ـ 101.
عباسی، حجت­الله (1386)، شخصیّت و شخصیّت­پردازی در حدیقة سنایی، مجله رُشدِ آموزشِ زبان و ادبِ فارسی، دورة 20، شمارة بهار: 47 ـ 44.
فروزانفر، بدیع‌الزمان ­(1367)،  شرحِ مثنوی معنوی، تهران: زوار.
فصیحیِ راوندی، مهدی (1391)، بررسی مقایسه­ای اُصول تربیت اخلاقی و تربیت عرفانی، نشریة مَعرفت اخلاقی، سال سوم، شمارة چهارم: 54 ـ 39.
قشیری، عبدالکریم‌بن‌هوازن (1388)، رسالة قشیریه، ترجمة ابوعلی حسن­بن‌احمد عثمانی، تصحیحاتِ بدیع­الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
کریمی، فرزاد و حسام­پور، سعید (1394)، وقتی نویسنده متن می­شود، نشریة نقد ادبی، س 8، شمارة 31: 183 ـ 167.
مدرس­زاده، عبدالرضا (1394)، رویکرد قرآنی سنایی به قصیدة ابر فرخی سیستانی، پژوهش­های ادبی ـ قرآنی، سال سوم، شمارة دوم: 117 ـ 98.
مقدادی، بهرام (1393)، دانشنامة نقدِ ادبی از اَفلاطون تا به امروز، تهران: چشمه.
مکاریک، ایرنا (1384)، دانشنامة نظریه­های اَدبیِ معاصر، ترجمة مِهران مُهاجر، تهران: آگه.
مولانا، جلال­الدین محمدبن‌محمد (1375)، مَثنوی معنوی، تصحیح سروش، تهران: علمی.
میرصادقی، جمال (1376)، عناصر داستانی، تهران: سخن.
ناظمی، زهرا و ذکاوت، مسیح (1394)، بررسی سیر تَحول تاریخی تصویرگری در بازآفرینی­های داستان خاله‎‌سوسکه، مجلة مطالعات ادبیات کودک، سال 6، شمارة اول: 204 ـ 175.
عطرفی، علی­اکبر و سپهوند، طاهره (1387)، عناصر داستانی در رمان­های ابری، متن­پژوهی ادبی: 106 ـ 82.
یونسی، ابراهیم (1388)، هنر داستان­نویسی، چاپ دهم، تهران: نگاه.