برنامه درسی دین و زندگی دوره متوسطه دوم؛ چالش های موجود (وارسی تجارب زیسته دبیران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

موفقیت و اثربخشی برنامه‌های درسی گوناگون نظام آموزشی مستلزم شناسایی واقعیات میدانی و تلاش برای حل مشکلات و تنگناهای اجرایی آن‌هاست. یکی از مهم‌ترین عرصه‌ها و کارکردهای نظام آموزشی در کشور ما تربیت دینی است که در راستای رشد و پرورش فضایل و سجایای دینی و اخلاقی دانش‌آموزان پیش‌بینی‌شده و در دوره متوسطه دوم از طریق برنامه درسی خاص و کتاب مربوط بدان یعنی «دین و زندگی» توسط دبیران این درس اجرا و آموزش داده می‌شود. از این منظر، هدف اصلی تحقیق حاضر وارسی و شناسایی مجموعه تنگناها و مشکلات برنامه درسی دین و زندگی در مقطع متوسطه دوم با استناد به ادراکات و تجارب زیسته دبیران درس مذکور است. رویکرد کلی حاکم بر این پژوهش با توجه به ماهیت و هدف آن کیفی از نوع پدیدارشناسی بوده و طی آن داده‌ها و اطلاعات لازم با رعایت اصل اشباع نظری از طریق مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته با ۲۰ نفر از دبیران دین و زندگی مقطع متوسطه دوم شهرستان کاشان که با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده بودند، جمع‌آوری و سازمان‌دهی شده‌اند. جهت تجزیه‌وتحلیل و تفسیر اطلاعات به‌دست‌آمده از روش مرحله هفت مرحله‌ای کلایزی استفاده شد. نتایج حاصله نشان داد که از دیدگاه دبیران حوزه برنامه درسی دین و زندگی مقطع متوسطه دوم نظام آموزشی کشور مجموعاً با دو مانع اصلی یعنی مشکلات آموزشی (مسائل مرتبط با مدرسه و عوامل درسی و آموزشی) و چالش‌های غیر آموزشی (واقعیت‌های بیرون از محیط مدرسه) مواجه است. این موانع که البته هر یک دارای طبقات فرعی خاص خود هستند، در عمل باعث می‌شوند برنامه درسی دین و زندگی مقطع متوسطه فاقد کارکردهای مورد انتظار تربیتی و تأثیرات مثبت بر روی یادگیری‌های دینی و اخلاقی دانش‌آموزان باشند. بدیهی است به‌کارگیری راهکارهای علمی جهت حل مشکلات مذکور می‌تواند باعث کارآمدی هر چه بیشتر نظام آموزشی کشور در درس دین و زندگی شده و دانش‌آموزان را نیز از  فضایل دینی موردنظر بهره‌مند سازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Second High School Religion and Life Curriculum; existing Challenges (Analysis of teachers' lived experiences)

نویسنده [English]

  • Mohammad Amini
Associate Professor, Department of Educational Sciences, College of Humanities, Kashan University.
چکیده [English]

The success and effectiveness of the various curricula of the educational system requires the identification of field realities and efforts to solve their problems. One of the most important areas and functions of the educational system in our country is religious education, which is designed to develop students' religious and moral virtues. From this perspective, the main purpose of the present study is to investigate and identify the set of problems in the curriculum of religion and life in secondary school based on the perceptions and lived experiences of the teachers of the course. The general approach of this research is qualitative according to its nature and purpose. The necessary data and information were collected and organized through in-depth semi-structured interviews with 20 teachers of religion and life who were selected by purposive sampling. Data collection was performed according to the theoretical saturation principle. Colaizzi's seven-step method was used to analyze and interpret the information obtained. The results showed that the field of religion and life curriculum in the second secondary school of the country's education system faces two main obstacles: educational problems (school-related issues and educational factors) and non-educational challenges (external realities). These barriers, each of which has its own sub-categories, in practice make the religion and high school life curriculum lack the expected educational and training functions and positive effects on students' religious and moral learning. It is obvious that the use of scientific solutions to solve the mentioned problems can make the country's educational system more efficient in the area of religion and life and also provide students with the desired religious virtues.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Religion and Life
  • Curriculum
  • Educational Problems
  • Non-Educational Challenges
  • Secondary School
ابراهیم‌زاده، عیسی.(1383). فلسفه تربیت )رشته علوم تربیتی)تهران:  دانشگاه پیام نور.
امیدیان، مرتضی؛ رحمتی، امین و فرهادی زاده، حمید.(1397).تجربه زیسته شرکت در کنکور با تأکید بر پیامدهای استرس‌زای آن، فصلنامه آموزش عالی ایران،10(2):19-1.
بازرگان، عباس.(1393). مقدمه‌ای بر روش‌های تحقیق کیفی و آمیخته رویکردهای متداول در علوم رفتاری، تهران: نشر دیدار.
باهنر، ناصر.(1378). آموزش مفاهیم دینی همگام با روان‌شناسی رشد، تهران:سازمان تبلیغات اسلامی.
تایلر. رالف. (۱۳۸۳). اصول اساسی برنامه‌ریزی درسی و آموزشی، علی تقی پور ظهیر، تهران: نشر آگه.
حج فروش، احمد.(1381). آسیب‌های کنکور بر هدف‌های دورة متوسطه و ارائه پیشنهاد برای رفع آسیب‌ها؛ مجموعة مقالات سمینار بررسی روش‌ها و مسائل آزمون‌های ورودی دانشگاه‌ها، اصفهان.
حسینی لرگانی، سیده مریم و محمدی، رضا.(1396). تبیین علل اثرگذار بر مراجعه دانش‌آموزان به آموزشگاه‌های آزاد کنکور، فصلنامه اندازه‌گیری و ارزشیابی آموزشی،7(18):89-53. 
حیدر پور، حسن؛ صادق زاده قمصری، علیرضا و سجادی، مهدی.(1397). تحلیل تطبیقی راهنمای برنامه درسی دین و زندگی دورة متوسطه دوم با مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی  ایرانی، فصلنامه مسائل کاربردی تعلیم‌وتربیت اسلامی،3(4):66-35.
خسروی، زهره؛ باقری، خسرو (۱۳۸۷). راهنمای درونی کردن ارزش‌های اخلاقی از طریق برنامه درسی، فصلنامه مطالعات برنامه درسی، شماره 8، 105-81.
خلیل زاده، فریبا و قلعه‌ای، علیرضا.(1394).بررسی رابطه بین سبک‌های یادگیری و موفقیت در کنکور دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ارومیه در سال تحصیلی93-92، مجله دانشکده پرستاری و مامایی ارومیه،13(7):571-563.
دانایی‌فرد، حسن؛ الوانی، سید مهدی و عادل، آذر.(1383). روش‌شناسی پژوهش کیفی در مدیریت، رویکردی جامع، تهران: صفار.
دبیرخانه شورای عالی آموزش‌وپرورش .(1391). برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران مصوبه اسفند 1391تهران:  شورای عالی آموزش‌وپرورش با همکاری سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
رضوی، عبدالمجید؛ رسولی شربیانی، رضا و بنی علی، علیرضا.(1394). تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دین و زندگی دوره متوسطه بر مبنای اصول و روش‌های تربیتی مستخرج از المحجة البیضاء یالتهذیب الاحیاء(با تأکید بر بخش عادات و منجیات)، فصلنامه مسائل کاربردی تعلیم‌وتربیت اسلامی،1(1):89-61.
رضی، احمد. (1388). شاخص‌های ارزیابی و نقد کتاب‌های درسی دانشگاهی، سخن سمت، شماره 21، 21-30.
زارعان، محمدجواد.(1379). تربیت دینی و تربیت لیبرال، فصلنامه معرفت، شماره33: 15-8.
زینال پور، سمیرا و کیهان، جواد.(1397). پدیدارشناسی شیوه‌های آموزش مذهبی والدین به کودکان پیش‌دبستانی، فصلنامه علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 6(11):91-69.
سلطانی, آمنه.( ۱۳۹۷). بررسی علل بی‌علاقگی دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوره دوم به درس دین و زندگی، یازدهمین کنفرانس بین‌المللی روانشناسی و علوم اجتماعی، تهران، موجود در:
سلیمی، محمدرضا و شرفی، روح‌انگیز.(1394). بررسی ساختار و ابعاد روش تحقیق کیفی پدیدارشناسی، مقاله ارائه‌شده در کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی، روانشناسی و علوم اجتماعی، تهران:مرکز همایش‌های بین‌المللی،19-1.
سیف، علی‌اکبر(1397). روانشناسی پرورشی نوین، روانشناسی یادگیری و آموزش، تهران: نشر دوران.
طیاری پوراحمدی، معظمه.(1396). اهمیت نقش مادر در تربیت دینی فرزندان، دومین کنگره بین‌المللی نقش زن در سلامت خانواده و جامعه، تهران:دانشگاه الزهرا.
عابدی، حیدر علی.(1389). کاربرد روش تحقیق پدیدارشناسی در علوم بالینی، فصلنامه راهبرد،54(19):224-207.
عابدی، فاطمه؛ منادی، مرتضی؛ خادمی، ملوک و کیامنش، علیرضا.(1392).تحلیل محتوای کتاب‌های دین و زندگی دوره متوسطه با تأکید بر شاخص‌های تربیتی در برنامه درسی ملی، فصلنامه تعلیم‌وتربیت، شماره135:120-101.
عبدلی سلطان احمدی، جواد؛ الله‌وردی زاده، خلیل؛ خیری، ابراهیم و سرخوش، مهدی.(1391).بررسی میزان پاسخگویی کتاب دین و زندگی سال دوم متوسطه به نیازهای معنوی و روانی دانش‌آموزان از دیدگاه دبیران دینی و قرآن، دو فصلنامه مدیریت و برنامه‌ریزی در نظام‌های آموزشی،5(8):77-61.
عبدلی سلطان احمدی، جواد؛ یاشوی، قاسم و فراست محمدی، معصومه.(1392).بررسی مؤلفه‌های نیازهای معنوی از دیدگاه اسلام در کتاب‌های درسی دین و زندگی، مطالعات اسلام و روانشناسی،7(12):36-7.
عبدلی، افسانه؛ زین‌الدینی میمند، فاطمه و آیتی، محسن. (1396). آسیب‌شناسی فرایند برقراری ارتباط در فرایند یاددهی -یادگیری از دیدگاه دبیران و دانش‌آموزان دبیرستان‌های شهر اصفهان. فصلنامه خانواده و پژوهش، (35) : 29- 8.
علی پور ، وحیده؛ سیف نراقی، مریم؛ نادری، عزت ا... و شریعتمداری، علی.(1392).تأملی بر موانع انتقادی در برنامه درسی آموزش متوسطه ، فصلنامه پژوهش در برنامه‌ریزی درسی ، دوره دوم ، شماره ( 9 ) ، 1-15.
قاسم پور دهاقانی،علی و نصر اصفهانی، احمدرضا.(1390). رویکرد معنوی و برنامه‌ریزی درسی، پژوهش در مسائل تعلیم‌وتربیت اسلامی،19(13):92-71.
گال، مردیت؛ بورگ، والتر و گال، جویس. (1395). روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی. ترجمه احمدرضا نصر و دیگران. (جلد اول)، تهران: سمت.
 گلکاری، سمیه؛ آیتی، محسن و راست‌گو مقدم، میترا. (1390). تأثیر برنامه مبتنی بر وبلاگ بر خلاقیت دانش‌آموزان متوسطه. نشریه علمی پژوهشی فناوری آموزش، جلد 7(4): 333-325.
لوی، الف. (۱۳9۵). برنامه‌ریزی درسی مدارس، ترجمه فریده مشایخ، تهران؛ انتشارات مدرسه.
محمد پور ، احمد و بهمنی ، مریم (1389) . زنان ، پاساژ و معرف نشانه‌ها ، مطالعات راهبردی زنان ، شماره 47، 41-72.
مرادی، بهروز.(1393). درآمدی به جامعه‌شناسی دین، تهران:جامعه شناسان.
معیری، محمد طاهر. (۱۳90). مسائل آموزش‌وپرورش، تهران؛ انتشارات امیرکبیر.
ملکی، حسن. (۱۳93). برنامه‌ریزی درسی (راهنمای عمل)، مشهد: انتشارات پیام اندیشه.
ملکی، حسن.(1384). صلاحیت‌های حرفه معلمی، تهران: مدرسه.
منصوریان، یزدان. (1391). هفتاد نکته کاربردی در طراحی و اجرای پژوهش‌های کیفی. کتاب ماه کلیات، 15(8).
منطقی،مرتضی.(1388) تحلیل محتوای کتاب‌های دینی سوم راهنمایی و دبیرستان ازمنظر پاسخ به نیازهای عاطفی و روانی و اجتماعی دانش‌آموزان. فصلنامه نوآوری‌های آموزشی،8(29):74-52.
مهر محمدی، محمود. (۱۳۷۹). بازاندیشی فرآیند یاددهی-یادگیری و تربیت‌معلم، تهران: مدرسه.
مهر محمدی، محمود و صمدی، پروین.(1380). مبانی نظری برنامه درسی مطلوب دینی دوره متوسطه، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا،11(39):276-247.
  موسی پور، نعمت ا... (1395). مبانی برنامه‌ریزی آموزش متوسطه، مشهد: آستان قدس رضوی.
میرزا بیگی، علی. (۱۳۸۰). برنامه‌ریزی درسی و طرح درس در آموزش رسمی تربیت نیروی انسانی، تهران: انتشارات یسطرون.
میرعارفین، فاطمه سادات.(1386). نقد و ارزیابی محتوای کتاب درسی دین و زندگی سال سوم دبیرستان (با تأکید بر برنامه درسی)، فصلنامه اندیشه‌های نوین تربیتی،3(1-2):119-87.
میرعارفین، فاطمه سادات،(1390). آسیب‌شناسی کتاب‌های دین و زندگی ازمنظر توجه به نیازهای دانش‌آموزان، فصلنامه مطالعات برنامه درسی ایران،6(22):96-59.
نهاوندیان، محمد.(1386). مؤلفه‌های فرهنگ برای پیروزی در رقابت جهانی‌شدن فرهنگ، ماهنامه مهندسی فرهنگی، شماره10-11: 17-12.
 نوربخش، یونس و اویسی فردویی، قاسم.(1395).دین‌داری و الگوی تربیتی خانواده (بررسی تأثیرات خانواده بر رفتار دینی نوجوانان در شهر تهران)، فصلنامه بررسی مسائل اجتماعی ایران،7(1):314-283.
نوروزی، رضا علی و بدیعیان، راضیه.(1388). الگوی روابط انسانی در تربیت دینی با تأکید بر سیره امام حسین(ع)، فصلنامه اندیشه نوین دینی دانشگاه شیراز،پیاپی3: 108-91.