تحلیل محتوای کیفی کتاب‌های درسی طرح ولایت از منظر تربیت ارزش‌ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت، گروه علوم تربیتی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) قم، قم، ایران

2 استادیار، گروه علوم تربیتی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) قم، قم، ایران

3 دانشیار، دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران

چکیده

این پژوهش به توصیف و تحلیل عناصر اصلی برنامه درسی دوره‌های آموزش مبانی اندیشه اسلامی (طرح ولایت) و رویکرد آن به‌تربیت ارزش‌ها، پرداخته است. رویکرد پژوهش، کیفی و از نوع تحلیل محتوای قیاسی بوده و با استفاده از چارچوب فرانظریه‌ای سانگر و اُسگاتورپ، بررسی چهار عنصر اهداف، محتوا، شیوه‌های ارائه محتوا و روش‌های آموزش و ارزشیابی را در کتب درسی منتخب طرح، بر عهده گرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که هدف عمده تربیت ارزش‌ها، «پرورش شناخت‌ها و گرایش‌های یادگیرندگان نسبت به نظام اخلاقی، حقوقی و سیاسی اسلام بر اساس نقد محترمانه دیدگاه‌های مخالف» بوده است. بررسی عنصر محتوا حاکی از آن است که ارزش بنیادین در برنامه درسی طرح ولایت، «قرب اختیاری به خداوند متعال» است و هدف و محتوای یاد شده در دو حیطه شناختی و عاطفی تهیه شده است. ارائه محتوا در دو قالب «نوشتاری» و «فعالیت‌های یادگیری» بوده، عمدتاً از روش تدریس «توضیحی» و «آموزش تفکر انتقادی» استفاده شده و روش ارزشیابی در «ارزشیابی مجموعیِ» حفظی و تحلیلی، منحصر بوده است. در نتیجه، تربیت ارزش‌ها در این برنامه درسی، از نوع آموزش مستقیم ارزش‌ها و پرورش گرایش به آن‌هاست که بر پایه ایجاد ظرفیت شناختی برای نقد محترمانه در یادگیرنده استوار است و لذا رویکرد غالب آن شباهت‌هایی با رویکرد «تحلیل» به تربیت ارزش‌ها پیدا می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Qualitative Content Analysis of the Textbooks of the Province Plan From the Perspective of Values Education

نویسندگان [English]

  • Muhammad Hadi Moraweji Tabasi 1
  • Sadeq Karimzadeh 2
  • Fatemeh Vojdani 3
1 Responsible Author: Ph.D. Candidate, Department of Philosophy of Education, Department of Educational Sciences, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom
2 Assistant Professor, Educational Sciences Department, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom
3 Associate Professor, Faculty of Theology and Religions, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
چکیده [English]

This research has described and analyzed the main elements of the curriculum of Islamic Thought Foundations (Velayat Plan) and its approach to values ​​education. The research approach is qualitative and descriptive content analysis, and by using the meta-theoretical framework of Sanger and Osgathorpe, it has investigated the four elements of goals, content, methods of presenting content, and methods of teaching and evaluation in the selected textbooks of the project. The findings show that the main goal of values ​​training was "raising the knowledge and attitudes of learners towards the moral, legal and political system of Islam based on respectful criticism of opposing views". Examining the content element indicates that the fundamental value in the curriculum of the Wilayat plan is "voluntary closeness to God Almighty" and the purpose and content mentioned are prepared in two cognitive and emotional areas. The presentation of the content was in two formats: "writing" and "learning activities", mainly "explanatory" and "critical thinking" teaching methods were used, and the evaluation method was unique in the "comprehensive evaluation" memorization and analysis. As a result, the education of values ​​in this curriculum is of the type of direct education of values ​​and cultivation of the tendency towards them, which is based on creating the cognitive capacity for respectful criticism in the learner, and therefore its dominant approach finds similarities with the "analysis" approach to education of values.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Province Plan
  • Textbooks
  • Value Education
  • Content Analysis
آرمند، محمد و مهرمحمدی، محمود. (1388). نقد و بررسی الگوی تربیت منش لیکونا بر اساس آراء علامه طباطبایی. مطالعات برنامه درسی، ش 13 و 14، 62-25.
آقازاده، محرم. (1384). راهنمای روش‌های نوین تدریس. تهران: آییژ.
اسکندری، محمدحسین. (1378). نگاهی به مفهوم سیاست. روش‌شناسی علوم انسانی، ش 21، 113-84.
اسلامی، هدیه، (1388). ‌بررسی مؤلفه‌های تربیت اخلاقی در کتاب‌های درسی سال دوم راهنمایی تحصیلی. کاشان: دانشگاه کاشان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد).
افخمی، حسین، (1387). «صرفه‌جویی آب در کتاب‌های درسی مدارس»، رسانه، ش 6، 18-47.
افشار، عبدالله و مهدی سبحانی نژاد، (1393). «بررسی مفاهیم ایثار و شهادت در کتاب‌های درسی دوره ابتدایی»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، ش 24، 132-171.
افشانی، سید علیرضا، عباس عسکری ندوشن و سمیه فاضل نجف‌آبادی، (1388). «بازتولید نقش‌های جنسیتی در کتاب‌های فارسی مقطع ابتدایی»، زن در توسعه و سیاست، ش 24، 87-108.
افکاری، فرشته، (1393). نقد و بررسی رویکردهای تربیت اخلاقی در دوره ابتدایی در کتاب‌های درسی بخوانیم، بنویسیم، قرآن، هدیه‌های آسمان، تعلیمات اجتماعی و طراحی الگوی برنامه درسی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، (رساله دکتری).
الهی‌راد، صفدر، (1397). مبانی اندیشه اسلامی 3: انسان‌شناسی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
براتی‌زاده، امیر، (1394). بررسی مؤلفه‌های اخلاقی در کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمان و فارسی بخوانیم و بنویسیم مقطع ابتدایی در سال تحصیلی 1393-1394. اهواز: دانشگاه شهید چمران (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)
بوشان، جورج، (1390). نظریه برنامه درسی. ترجمه محرم آقازاده، تهران: آییژ.
پاک مهر، حمیده؛ امین خندقی، مقصود؛ سعیدی رضوانی، محمود و قندیلی، سید جواد، (1395). «بررسی و تحلیل محتوای کتب درسی دوره ابتدایی از حیث توجه به آموزه‌های انقلاب اسلامی ایران مبتنی بر نظرات شهید مطهری در کتاب پیرامون انقلاب اسلامی»، پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی، سال ششم، ش 14، 175-196.
پروانه، فرهاد، (1394). «مؤلفه‌های هویت اسلامی و انقلابی در کتاب‌های درسی تاریخ دوره تحصیلی متوسطه رشته‌های علوم پایه (57-88)»، مطالعات ملی، ش 64، 41-60.
جعفرنیا، فاطمه‌سادات و مقصود امین خندقی، و سید جواد قندیلی، و محمدرضا جواهری، (1395). «تحلیل کیفی محتوای کتب مقطع متوسطه از منظر گفتمان‌سازی نظریه ولایت‌فقیه بر اساس آموزه‌های انقلاب اسلامی ایران»، تربیت اسلامی، سال یازدهم، ش 23، 1-24.
حجازی، الهه، (1385). «اصلاح سیمای زن در کتاب‌های فارسی دوره ابتدایی: راهی به سوی دست‌یابی به فرصت‌های برابر»، تعلیم و تربیت، سال سوم، ش 87، 121-145.
حسنی، محمد، (1393). «بررسی سیر تحولات برنامه درسی تربیت اخلاقی در ایران با تأکید بر دوره عمومی»، مطالعات برنامه درسی تربیت اخلاقی، ش 33، 57-92.
حسنی، محمد ، و فاطمه وجدانی، (1395). «بررسی و نقد الگوی تربیت اخلاقی در کتابهای آموزش قرآن دوره ابتدایی»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، ش 32، 137-161.
حسنی، محمد ، و فاطمه وجدانی، (1396). «تحلیل محتوای کیفی کتابهای مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی از منظر تربیت اخلاقی»، تربیت اسلامی، ش 25، 29-54.
حکیم‌زاده، رضوان، و سید امین موسوی، (1387). «آموزش ارزش‌ها در برنامه‌های درسی دینی دوره راهنمایی»، مطالعات برنامه درسی، ش 11، 95-117.
خدایار، ابراهیم و اعظم فتحی، (1387). «هویت ملی در کتاب‌های درسی آموزش‌وپرورش (موردمطالعه: دوره متوسطه)»، مطالعات ملی، سال نهم، ش 3، 27-52.
دانش‌پژوه، مصطفی، (1397). مبانی اندیشه اسلامی 5: فلسفه حقوق. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
دُرامامی، نرگس، (1390). تحلیل محتوای کتاب‌های بخوانیم، تعلیمات اجتماعی (مدنی)، هدیه‌های آسمانی و قرآن پایه‌های سوم تا پنجم ابتدایی 1388 به‌منظور بررسی برخی مقوله‌های تربیت اخلاقی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد).
دهقانی، مرضیه، و مقصود امین خندقی، (1390). «تحلیلی بر وضعیت موجود طراحی برنامه درسی تربیت اجتماعی دوره راهنمایی بر مبنای تحلیل محتوای کتاب‌های درسی و اسناد مرتبط برنامه درسی»، پژوهش‌های برنامه درسی، دوره دوم، ش 2، 131-176.
رزاقی، هادی، (1393). روش تدریس. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
رضوی، سید عباس، و حسن ملکی، و عباس عباس‌پور، و صغری ابراهیمی قوام، (1389). «بررسی تربیت سیاسی در برنامه درسی رسمی دوره ابتدایی»، روان‌شناسی تربیتی، سال ششم، ش 16، 19-58.
سبحانی‌نژاد، مهدی، و هاشم فردانش، (1379). «مسئولیت‌پذیری اجتماعی در برنامه درسی کنونی دوره ابتدایی ایران»، مدرس علوم انسانی، ش 14، 95-114.
سروش محلاتی، محمد (1386). «مسئولیت حکومت اسلامی در آموزش‌وپرورش رسمی»، تربیت اسلامی، ش 5، 55-80.
سیفی، غلامعلی، و بهروز مهرام، و مقصود امین خندقی، و محمود سعیدی رضوانی، (1393). «میزان انطباق اهداف کتاب‌های تعلیمات اجتماعی دوره راهنمایی تحصیلی با اسناد فرادست آن»، تعلیم و تربیت، ش 117، 35-60.
شبان‌نیا، قاسم، (1397). مبانی اندیشه اسلامی 6: فلسفه سیاست. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
شورای عالی انقلاب فرهنگی، (1390). سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، [بی‌جا]، [بی‌نا] (قابل دریافت از سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی).
صالحی‌عمران، ابراهیم، و احمد رضایی، و کیومرث نیازآذری، و سید نعمت‌الله کمالی کارسالاری، (1387). «بررسی میزان توجه به مؤلفه‌های هویت ملی در کتاب‌های درسی دوره راهنمایی»، مطالعات ملی، سال نهم، ش 35، 3-26.
صالحیعمران، ابراهیم ، و حسین چهارباشلو، و سهیلا هاشمی، (1389). «بررسی مقایسه‌ای مؤلفه‌های فرهنگ کار در کتابهای درسی دوره ابتدایی و روش تدریس مربیان»، دانشور رفتار، ش 42، 173-194.
عبودیت، عبدالرسول، و مجتبی مصباح (1397). مبانی اندیشه اسلامی 2: خدا‌شناسی فلسفی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
عظیمی شوشتری، عباس‌علی (1384). «نقش ولایت فقیه در حفظ ارزش‌ها»، حصون، ش 3، 100-128.
علاقه‌بند، علی، (1381). مقدمات مدیریت آموزشی. چ 24، تهران: نشر روان.
فاضل، سهراب، (1385). «جامعه‌پذیری و درونی‌سازی ارزش‌های دفاع مقدس: نقدی بر نقش ارزش‌های دفاع مقدس در کتاب‌های درسی»، سیاست دفاعی، ش 55، 113-128.
فتحی واجارگاه، کوروش، (1395). اصول و مفاهیم اساسی برنامه‌ریزی درسی. ویراست جدید، تهران: علم استادان.
فرهمندپور، فهیمه؛ الهام بحرانی‌فرد، (1392). «بازنمایی نقش اجتماعی-سیاسی زنان در کتاب‌های درسی مقاطع ابتدایی و راهنمایی»، زن در توسعه و سیاست، ش 43، 595-610.
فقیهی، علی‌نقی، و رضا جعفری هرندی، و حسن نجفی، (1393). «تحلیل جایگاه صفات و رفتارهای اخلاقی زمینه‌ساز ظهور در محتوای کتاب‌های درسی عمومی دانشگاهی ایران»، مشرق موعود، ش 31، 5-33.
فیاض، ایراندخت، (1387). «بررسی فراتحلیلی محتوای کتاب‌های درسی در رابطه با ارزش‌های اسلامی ایرانی»، راهبرد فرهنگ، سال اول، ش 1، 11-40.
کارآمد، حسین، (1382). در جستجوی راهکارهای تدوین متون درسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصباح یزدی، محمدتقی، (1367). دروس فلسفه اخلاق. تهران: انتشارات مؤسسه اطلاعات.
مصباح یزدی، محمدتقی، (1379). بحثی کوتاه و ساده پیرامون حکومت اسلامی و ولایت‌فقیه، تهران: سازمان چاپ و نشر بین‌الملل.
مصباح یزدی، محمدتقی ، (1391). حقوق و سیاست در قرآن، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصباح یزدی، محمدتقی ، (1394 الف). حکیمانه‌ترین حکومت: کاوشی در نظریه ولایتفقیه. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصباح یزدی، محمدتقی ، (1394 ب). فلسفه اخلاق. تحقیق و نگارش: احمد حسین شریفی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصباح، مجتبی، (1397). مبانی اندیشه اسلامی 4: فلسفه اخلاق. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصباح، مجتبی ، درسنامه فلسفه ارزش‌ها.
مصباح، مجتبی، و عبدالله محمدی (1397). مبانی اندیشه اسلامی 1: معرفت‌شناسی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
منصوری، علی، و آزیتا فریدونی، (1388). «تبلور هویت ملی در کتب درسی: بررسی محتوای کتاب فارسی دوره ابتدایی»، مطالعات ملی، سال دهم، ش 38، 27-46.
موسوی خمینی، سید روح‌الله (1384). حکومت اسلامی و ولایت فقیه در اندیشه امام خمینی(ره). استخراج و تنظیم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی-گروه معارف، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
مهربان، زهرا، (1395). «تحلیل کیفی محتوای کتاب‌های درسی هدیه‌‎های آسمان از منظر امربه‌معروف و نهی از منکر»، نوآوری‌های آموزشی، سال پانزدهم، ش 57، 23-46.
ناصری بازیاری، زینب، و راضیه ناصری بازیاری، (1395). «بررسی میزان توجه به گزاره ارزشی وطن‌دوستی و افتخار به ارزش‌های اصیل و ماندگار اسلامی-ایرانی در محتوای کتاب مطالعات پایه پنجم ابتدایی»، تحقیقات جدید در علوم انسانی، سال سوم، ش 7، 31-42.
نوظهوری پهرآباد، رامین، و سمیه رسولی، (1391). «آموزش ارزش‌ها در کتاب‌های درسی دینی دوره پیش‌حرفه‌ای: بررسی وضعیت موجود و ارائه راهکارهایی برای وضعیت مطلوب»، کودکان استثنایی، ش 43، 65-74.
یارمحمدیان، محمدحسین، (1381). اصول برنامه‌ریزی درسی. چ 3، تهران: یادواره کتاب.
آمال شحاتة مصطفی علی، (2006). القیم الأخلاقیة المتضمنة فی کتب التربیة الدینیة الإسلامیة بالحلقة الثانیة من التعلیم الأساسی فی ضوء المتغیرات العصریة. [بی‌جا]، جامعه الازهر (پایان‌نامه دکتری).
العجرمی، سمیۀ سلمان عثمان، (2012). دراسۀ تحلیلیۀ للقیم المتضمنۀ فی کتب التربیۀ الإسلامیة والإجتماعیة وحقوق الإنسان للصف الرابع الأساسی بفلسطین. غزة: جامعة الأزهر (پایان‌نامه کارشناسی ارشد).
القنی عبدالباسط، (2015). تحلیل نوعیّة القیم المتضمنة فی مناهج الإصلاح التربوی الجدید (دراسة تحلیلیة استکشافیة لمنهاج مادة الفلسفه للسنة الثالثة ثانوی). [بی‌جا]، جامعه قاصدی مرباح ورقله (پایان‌نامه دکتری).
 Bloom, Benjamin S., and Max D. Engelhart, and Edward J. Furst, and Walker H. Hill, and David R. Krathwohl, (1956). Taxonomy of Educational Objectives: The Classification of Educational Goals. USA: Longmans Green and Co Ltd.
Borgatta, Edgar F., and Rhonda J. V. Montgomery (Eds), (2000). Encyclopedia of Sociology. 2nd Ed. New York, NY: Macmillan Reference USA.
Easton, David (1965). A system Analysis of Political Life. John Wiley & Sons, Inc.
Halstead, J. Mark, (2005). “Values and Values Education in Schools”, in: “Values in Education and Education in Values”, Halstead, J. Mark, and Monica J. Taylor (Ed). Taylor & Francis e-Library. (Original Work Published 1995)
Hsieh, Hsiu- Fang, Shannon, Sarah E., (2005). “Three Approaches to Content Analysis”, in: Qualitative Health Research, vol. 15, No. 9, 1277-88.DOI: 10.1177/1049732305276687.
Lovat, Terence (2010). "The New Values Education: A Pedagogical Imperative for Student Well-being", in "International Research Handbook on Values Education and Student Wellbeing", Lovat, Terence; Toomey, Ron; and Clement, Neville (Eds). New York: Springer Dordrecht Heidelberg.
Matsumoto, David (Ed in chief), (2009). The Cambridge Dictionary of Psychology. New York, NY: The Cambridge University Press.
Ritzer, George (Ed), (2007). the Blackwell encyclopedia of sociology. UK: Blackwell Publishing.
Sanger, M. and Osguthorpe, R., (2005). “Making sense of approaches to moral education”, in: Journal of Moral Education, Vol. 34, No. 1, PP. 57-71.
Superka, Douglas P., and Christine Ahrens, and Judith E. hedstrom., and Luther J. Ford, and Patricia L. Johnson, (1976). Values Education Source Book: Conceptual Approaches, Materials Analyses, and an Annotated Bibliography. ERIC Clearinghouse for Social Studies/Social Sciences Education. Available From: https://eric.com/ED118465.
Westwood, Peter, (2008). What teachers need to know about teaching methods. Camberwell, Vic.: ACER Press.
دوره 30، شماره 56
فصلنامه پاییز
آذر 1401
صفحه 281-315
  • تاریخ دریافت: 13 اسفند 1399
  • تاریخ بازنگری: 13 فروردین 1400
  • تاریخ پذیرش: 15 اردیبهشت 1400
  • تاریخ انتشار: 01 آذر 1401