شناسایی عوامل اجتماعی - تربیتی موثر بر تمایل دانش آموزان به حضور در مسجد بر اساس طرح شهید بهنام محمدی

Identification of socio-educational factors affecting students' desire to attend the mosque based on Shahid Behnam Mohammadi's plan

seyed Mahdi rafati asl^[1]| sadegh rezaei²

Abstract

The purpose of this research was to identify the factors influencing students' desire to go to the mosque based on the plan of Shahid Behnam Mohammadi. In terms of practical purpose, the present research is a mixed method in which the qualitative part of the document review and the quantitative part of the cross-sectional survey method are used. The statistical population of this research includes teachers and students of Tehran. Based on Morgan's table, the current random sample was 103 people, and the researcher-made questionnaire was implemented on them. Descriptive statistics and inferential statistics (one-sample T, Nunley's utility spectrum, independent two-group T, and Friedman's test) were used to analyze quantitative data. The findings showed that based on the opinion of the audience of Shahid Behnam Mohammadi project, there are no serious obstacles in terms of the internal influencing factors of the project regarding the lack of youth recruitment. Regarding the prioritization of the categories from the point of view of their impact on not attracting the audience to the mosque, from the audience's point of view, the prioritization of the categories in the sample is as follows: planning and educational content (with an average of 2.75), the category of inattention to Constructions and age requirements (with an average of 2.71), facilities and facilities (with an average of 2.56) and finally the category of effective human resources (with an average of 2.52). Also, the findings showed that in the categories of facilities, needs and requirements, and the role of the family, the average score among trainers is higher than its value among the audience. According to other statements, the trainers of the project believe that these factors had a greater impact on not attracting teenagers to the mosque, compared to the contacts regarding the mentioned categories.

Keywords: Religion, teenagers, students, mosques, education.

شناسایی عوامل اجتماعی - تربیتی مؤثر بر تمایل دانش­آموزان به حضور در مسجد

 بر اساس طرح شهید بهنام محمدی

سید مهدی رفعتی اصل ^[2] | صادق رضایی ²

چکیده

هدف این پژوهش شناسایی عوامل مؤثر بر تمایل دانش آموزان به مسجد بر اساس طرح شهید بهنام محمدی بوده است. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی، از نظر روش آمیخته است که در بخش کیفی از بررسی اسنادی و در بخش کمی از روش پیمایشی مقطعی استفاده شده است. جامعه آماری این تحقیق شامل مربیان و دانش آموزان شهر تهران است. نمونه نحقیق حاضر بر اساس جدول مورگان تعداد 103 نفر بوده که پرسشنامه محقق ساخته بر روی آنان اجرا گردید. برای تجزیه و تحلیل داده های کمی از آمار توصیفی و آمار استنباطی (T تک نمونهای، طیف مطلوبیت نانلی، T دو گروه مستقل، و آزمون فریدمن) استفاده شد. یافته ها نشان داد که بر اساس دیدگاه مخاطبین طرح شهید بهنام محمدی موانع جدی از لحاظ عوامل تأثیرگذار درونی طرح مبنی بر عدم جذب نوجوانان وجود ندارد. در رابطه با اولویت بندی مقوله ها از منظر میزان تأثیر آن ها بر عدم جذب مخاطبین به مسجد از دیدگاه مخاطبین نیز اولویت بندی مقوله ها در نمونه به ترتیب بدین قرار است: برنامه ریزی و محتوای آموزشی (با میانگین 2.75)، مقوله بی توجهی به نیازها و اقتضائات سنی (با میانگین 2.71)، امکانات و تسهیلات (با میانگین 2.56)و همچنین و در نهایت مقوله نیروی انسانی تأثیرگذار (با میانگین 2.52). همچنین یافته ها نشان داد که در مقوله های امکانات، نیازها و اقتضائات، و نقش خانواده، میانگین امتیاز در بین مربیان بیشتر از مقدار آن در مخاطبین است. به بیان دیگر مربیان طرح در مقایسه با مخاطبین در رابطه با مقوله های ذکر شده معتقدند این عوامل در عدم جذب نوجوانان به مسجد بیشتر تأثیر داشته است. نتایج کل بیانگر آن است که بیشتر عوامل جذب دانش آموز نوجوان به مسجد مربوط به عوامل مؤثر خارج از مسجد است.

کلیدواژه‌‌ها: دین داری؛ نوجونان؛ دانش آموزان؛ مساجد؛ تربیتی.

مقدمه

مساجد به عنوان مکان تجمع مسلمانان جایگاهی فوق العاده در نظام ارزشی ما دارد. اصولاً از نظر اسلام تربیت از گهواره آغاز می شود و در خانواده شکل می گیرد. مقدمات و پایه گذاری آن از مرحله تشکیل جنین و حتی قبل از آن است. ولی آنچه که صورت رسمی دارد از لحظه تولد است و با ذکر اذان و اقامه در دو گوش کودک شروع می شود. بعدها و به تدریج در مراحل مختلف زندگی، ما وظیفه ای در قبال کودک داریم که به عنوان مربی باید به ادای آن بپردازیم. شک نیست که تا حدود هفت سالگی اعمال قدرت و فشار مطرح نیست. حتی رفتار مذهبی کودک صورت بازی و سرگرمی دارد. سعی و تلاش ما باید بر این باشد که تکالیف مذهبی بر کودک سنگین نیاید واو را خسته نکند. در طول مدت تربیت در هفت سال اول، کوشش بر این است که مصداق ها و مدل هایی عرضه و ارائه شوند که برای کودک درس آموز باشند و  شیوه تربیت به گونه ای باشد که نیازی به اصلاح  و تجدید نظر در آن ضرورت پیدا نکند که بسیاری از لغزش های مذهبی افراد در این رابطه است (اسحاقی، 1389).

در میان این نهاد وسیع آموزشی، «مدرسه» اولین محیطی است که انسان بطور معمول در آن پای میگذارد و شخصیتش رشد پیدا میکند؛ به تعبیر دیگر، بعد از خانواده، اولین گام ترقی جسمی و عاطفی و روحی فرزند در این جایگاه طی میشود.

مدارس که در برگیرنده‌ی بهترین دوران و ساعات زندگی انسان‌ها برای یاد گرفتن و پرورش یافتن هستند، می‌توانند نقش منحصر بفردی در تعیین راه و رسم زندگی و چگونگی پیمودن آن برای هر فرد از مخاطبان ایفاء کنند. در نظام جمهوری اسلامی ایران، پرورش دانش آموزان در کنار آموزش آنها جزء وظایف اصلی وزارت آموزش و پرورش قرار گرفته که حاکی از پذیرش و اعتقاد به این امر مهم است.

بعد از خانواده و مدرسه، مسجد از اصلی ترین نهادهای یک جامعه اسلامی است. مسجد با مفهوم مقدس و معنای والای خود در فرهنگ اسلامی جایگاهی خاص دارد و در قرآن کریم و احادیث نبوی و روایات معصومین، نکات مهم و اساسی دربارهی آن وارد شده است (براتی، 1392). خداوند از مسجد به عنوان خانه خود یاد می کند (ابن بابویه، 1413). لذا مسجد تنها یک مکان نیست، بلکه سازمانی مهم است برای اجتماع مسلمانان و اتحاد و یکپارچگی و هدایت آنان به سوی نیکی. حضور مردم در مسجد علاوه بر اینکه شاخصی برای درک وضعیت دینی یک جامعه است، خود به عنوان عاملی اثرگذار بر دین گرایی افراد به حساب می آید (براتی، 1392).

طرح شهید محمدی بر اساس دیدگاه های تربیتی بنیان‌گزار کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی ^{رحمه الله علیه} و مقام معظم رهبری ^{حفظه الله تعالی}  پایه ریزی شده است.. طرح موصوف، سرلوحه‌ی کار خود را پرورش دانش آموزانی عالم، مهذب و پایبند به آرمان های اسلام و انقلاب و نیروهایی کارآمد  قرار داده است؛ و صد البته  این امر میسر نمی‌شود مگر با تعامل سازنده و دقیق سه ضلع: خانواده، مسجد و مدرسه. بیشک نهاد آموزش و پرورش که از مدرسه تا آستانه ورورد به تحصیلات دانشگاهی را در بر میگیرد، نقشی حیاتی در بیداری فرهنگی یک جامعه اسلامی دارد.

با توجه به این سه ضلع مثلث تربیت، طرح شهید محمدی در واقع، طرحی اجرایی و جامع است که در نظر دارد با روشنگری خانواده و معرفی پایگاه مسجد به دانش آموزان مدارس، برقرار کننده ارتباط بین این سه عنصر باشد. ولی در طول اجرای این طرح طی یکسال گذشته مشکلات و چالش های زیادی وجود داشته است. توجیه مدارس و خانواده، همراستایی و یکدلی این سه ضلع در راستای رسیدن به اهداف مورد نظر در طرح شهید بهنام محمدی در کنار چالش ها و مشکلات اجرایی در مساجد که مانع جذب نوجوانان در مساجد شده است، محقق را بر این واداشت تا پس از اجرای این طرح در طول یکسال گذشته به شناسایی آسیب ها و موانع موجود در جذب نوجوانان بپردازد و بررسی شود چه عواملی باعث افزایش تمایل دانش آموزان به مساجد شده است تا با فراهم سازی بسترهای لازم بتواند قدم بزرگی در تربیت دانش آموزان و همراستایی اهداف این سه ضلع یعنی خانواده، مدرسه و مسجد بردارد، علیرغم تلاشهای گسترده دشمنان در حوزه های مختلف بویژه در بستر رسانه و فضای مجازی که با هدفگیری تضعیف روحیه دینی نوجوانان، با شناسایی پیشرانها و تسهیلگرهای جذب این قشر حساس جامعه به مسجد می توان به مقابله با این هجمه ها پرداخت.بنابراین محققین بدنبال پاسخ به این پرسش اساسی هستند که عوامل اجتماعی - تربیتی مؤثر بر تمایل دانش آموزان به  حضور در مسجد بر اساس طرح شهید محمدی کدامند؟

مبانی نظری پژوهش

معنویت^[3]

معنویت  یک ثروت فوق العاده و یک سازه متفاوت است که نمی توان آن را با یک تعریف ساده بیان کرد. معنویت به عنوان یکی از ابعاد انسانیت، شامل آگاهی و خودشناسی است و نیاز فراتر رفتن از خود در زندگی روزمره و یکپارچه شدن با کسی غیر از خودمان است. این آگاهی ممکن است منجر به تجربه ای شود که فراتر از خودمان است(جانسون^[4]، 2001). به عبارت دیگر، معنویت امری همگانی است و همانند هیجان، درجات و جلوه های مختلفی دارد به طوری که ممکن است هشیار یا ناهشیار، رشد یافته یا غیر رشد یافته، سالم یا بیمارگونه، ساده یا پیچیده و مفید یا خطرناک باشد (وگان، 2002).ایمونز^[5] تلاش کرد معنویت را بر اساس تعریف گاردنر از هوش، در چارچوب هوش مطرح نماید. وی معتقد بود معنویت می تواند شکلی از هوش تلقی شود زیرا قادر به پیش بینی عملکرد و سازگاری فرد (مثلاً سلامتی بیشتر) بوده و همچنین می تواند قابلیت هایی را مطرح کند که افراد را قادر سازد تا به حل مسائل پرداخته و به اهدافشان دسترسی پیدا کنند. در حالی که گاردنر، ایمونز را مورد انتقاد قرار میدهد و معتقد است که باید جنبه هایی از معنویت را که مربوط به تجربه های پدیدارشناختی هستند (مثل تجربه تقدس یا حالات متعالی) از جنبه های عقلانی، حل مسئله و پردازش اطلاعات جدا کرد (امرم، 2005). میتوان علت مخالفت بعضی از محققان همانند گاردنر در مورد این مسئله که هوش معنوی متضمن انگیزش، تمایل، اخلاق  و شخصیت است را به نگاه شناخت گرایانه آنان از هوش نسبت داد (نازل، 2004 ) وگان بعضی از خصوصیات معنویت را چنین عنوان کرده است:

1. بالاترین سطح رشد در زمینه های مختلف شناختی، اخلاقی، هیجانی و بین فردی را در بر می­گیرد.
2. یکی از حوزه های رشدی مجزا است.
3. بیشتر به عنوان نگرش مطرح است(مانند گشودگی نسبت به عشق).
4. شامل تجربه های اوج می شود.

به طور کلی معنویت^[6] از واژه روح گرفته شده که به سفر زندگی در کشف معنا و مفهومی شخصی اشاره دارد و اصطلاحی است برگرفته از کلمه لاتین برای نفس و تنفس کردن و نشان دهنده اصل پویا و زنده ی موجود در هستی یعنی حس حفظ کردن زندگی است. با این تعریف روح چیزی است که زندگی می دهد یا به موجود جان می بخشد. در لغت نامه دهخدا معنویت به معنای معنوی بودن است و معنوی منسوب به «معنی» در مقابل لفظ و نیز«باطنی و روحانی » در مقابل « مادی و صوری » است. به دیگر سخن، معنویت یعنی معنایی که فقط توسط قلب شناخته  می شود. معنویت در فرهنگ آکسفورد به معنی در ارتباط بودن با روح یا کیفیت های روانی برتر، متعلق بودن یا در ارتباط بودن با چیزها یا موضوعات مقدس، ایستادن یا تکیه دادن به دیگران، دین داری، درستکاری، پرهیزکاری، و به لحاظ روحی خوب بودن، داشتن تمایلات یا غرایز معنوی و... آمده است. با توجه به تعاریف بالا، مفهوم معنویت با حیاتی ترین کیفیات زندگی سروکار دارد و متضمن ویژگی های غیر مادی در زندگی است که از جسم یا سایر امور مادی تر و محسوس تر ما منجمله حواس پنجگانه متمایز است.

دیدگاه­های مختلف در زمینه معنویت

1- دیدگاه الکینز^[7]

الکینز  معنویت را راهی برای بودن و تجربه کردن می داند که از طریق آگاهی از یک بعد متعالی بدست آمده و بوسیله ارزش های قابل تعریف و مسلم با توجه به خود، دیگران، طبیعت، زندگی و هر آنچه یک فرد به عنوان نهایت و غایت در نظر دارد  مشخص می­شود( مه­یر، 2000).الکینز و همکاران چند بعد مهم معنویت را تعریف کردند که عبارتند از:

الف : درک معنا و مفهوم زندگی

ب:داشتن حس تقدس در زندگی

ج: بهبود تعادل در ارزشهای مادی

د: داشتن چشم اندازی برای بهبود جهان ( ساغروانی، 1388).

2- دیدگاه ویگزورث^[8]

از نظر ویگزورث (2004) معنویت نیاز درونی انسان به اتصال با چیزی وسیع تر از خودمان است.

چیزی ورای خود که به صورت داشتن 2 مولفه تعریف می شود:

مولفه عمودی : چیزی مقدس، الهی، بدون زمان و مکان، قدرتی برتر، هوشیاری غایی یا تمایل به متصل بودن به منبع لایتناهی و هدایت توسط آن منبع

مولفه افقی : در خدمت هم نوعان و موحودات دیگر بودن

3- دیدگاه گروم^[9]

گروم (1998)  معتقد است معنویت مفهومی هستی شناسی است که انسان تکامل بخش آن است.  انسانیت انسان وابسته به وجود معنوی اوست و بدین سان می توان گفت معنویت ریشه های زیست شناختی و تکاملی دارد ( صمدی، 1384).

4-دیدگاه ویلیام وست^[10]

ویلیام وست معنویت را تلاش همواره بشر برای پاسخ به چراهای زندگی تعریف کرده و بکار گیری بهینه قوه ی خلاقیت و کنجکاوی برای یافتن دلایل موجود و مرتبط بازیستن در نتیجه تکامل انسان را بخشی مهمی از معنویت می داند ( صمدی،1385).

5- دیدگاه گاردنر^[11]

از نظر گاردنر (1999)  معنویت را می توان به عنوان توجه به هستی یا مسائل وجودی و یا رسیدن به حالت بودن و یا تأثیری که بعضی مردم بر دیگران می گذارند توصیف کرد.  وی معتقد است هوش وجودی، دل مشغولی با مسائل غایی یعنی شناختی ترین بعد معنویت است و اظهار   می­کند که شاید هوش وجودی نوعی از هوش باشد.

مفهوم شناسی دین

شاید بتوان از نگاهی درون‌دینی، دین را در سنت اسلامی به دو عنصر اساسی ارجاع داد: وحی یا پیام خداوند به انسان‌ها (= دین) و پاسخ مثبت انسان به وحی الهی (= تدیّن). لذا در این نگاه، حقیقت دین و تدیّن اسلامی، یک حقیقت شرعی محسوب می‌شود، چرا که این خداوند است که تعیین می‌کند دین و تدیّن اسلامی چیست. لازمه تصدیق این سخن، آن است که مسئله تدیّن اسلامی را باید با رویکردی درون‌دینی مورد تحقیق و بررسی قرار داد. در راستای این هدف، ترجیح داده شد که بحث را با رجوع به آثار علمای دین اسلام (روحانیون)، که به واسطه دانش تخصصی که به متون مقدس مذهبی دارند از اقتدار و مشروعیت زیادی در حوزه دین و بالاخص تفسیر متون مذهبی برخوردارند، آغاز نموده و سپس به متفکران مسلمان غیرروحانی بپردازیم (توسلی و مرشدی، 1385).

 اکثر قریب به اتفاق علمای‌ اسلام،‌ «دین» را مجموعه‌ عقاید، اخلاقیات و احکامی‌ تعریف‌ نموده‌اند که‌ خداوند توسط‌ پیامبرانش‌ برای‌ هدایت‌ بشر فرستاده‌ است‌. این‌ مدل‌ سنتی‌ از تعریف دین‌ که‌ امروزه در عرف‌ علمای‌ اسلام،‌ رایج و تا اعصار بسیار دوری قابل ردیابی است‌ در دین‌ سه‌ عنصر یا سه بُعد اصلی‌ را از همدیگر تمییز می‌دهد: «عقاید»، «اخلاق» و «احکام». برای اثبات این مدعا، ضروری‌ است‌ به‌ تعدادی از تعاریف‌ علمای‌ مسلمان ‌(روحانیون شیعه‌) استناد‌ شود.

«رکن‌ اساسی‌ دین‌ اعتقاد به‌ خداست‌ که‌ موجودی‌ ماورای‌ طبیعی‌، غیرحسی‌ و غیرجسمانی‌ است‌... اعتقاد به‌ موجود ماورای‌ طبیعی‌ و این‌ که‌ باید دستورات‌ او را عمل‌ کرد اساس‌ دین‌ است‌» (مصباح‌ یزدی، 1391).

 علامه‌ طباطبایی‌، دینِ الهی‌ را مجموعه‌ عقاید و یک‌ سلسله‌ دستورهای‌ عملی‌ و اخلاقی‌ می‌داند که‌ پیامبران‌ از طرف‌ خداوند برای‌ راهنمایی‌ و هدایت‌ بشر آورده‌اند. علامه‌ طباطبایی‌ نیز دین‌ را به‌ سه‌ بخش‌ عمده‌ تقسیم‌ نموده‌ است‌: اعتقادات‌، اخلاقیات و اعمال (همان‌: 16). به‌طور کلی‌ «دین» ازنظر علامه ‌طباطبایی‌ نظامی‌ منسجم‌ از اعتقادات‌، اخلاقیات و وظایف‌ عملی‌ است‌. وظایف‌ عملی‌ دین،‌ دارای‌ دو جنبه‌ فردی‌ و اجتماعی است. علامه‌ طباطبایی‌ در توضیح‌ این‌ سه‌ عنصر دین‌ بیان داشته‌اند:

 «عقیده‌ یا اعتقاد» به‌ یک‌ صورت‌ فکری‌ می‌گوییم‌ که‌ انسان‌ به‌ او ایمان‌ و تصدیق‌ دارد؛ مانند این‌ که‌ می‌گوییم‌ جهان‌ هستی‌ و هر چه‌ در اوست‌ آفریده‌ خداوند است‌، آفریدگار جهان‌ یکی‌ است‌ و نظایر اینها...  «خُلق‌» به‌ یک‌ صورت‌ ادراکی‌ می‌گوییم‌ که‌ در درون‌ انسان‌ جایگیر شده‌ و در هر موقع‌ مناسب‌ در درون‌ انسان‌ جلوه‌ کرده‌ و او را به‌ اراده‌ عمل‌ وادار می‌نماید...  «عمل‌» مجموعه‌ای‌ است‌ از حرکات‌ و سکنات‌ که‌ انسان‌ باشعور و اراده‌ برای‌ رسیدن‌ به‌ یکی‌ از مقاصد خود انجام‌ می‌دهد... اخلاق عموماً در میان‌ علم‌ و عمل‌ واقع‌ است و به‌ عبارت‌ دیگر، از یک‌ طرف‌ با اعتقاد هم‌مرز و از طرف‌ دیگر با عمل‌ و فعل‌ هم‌مرز است (طباطبایی، 1391).

رویکردهای دینی

دین اسلام عنایت ویژه ای به انسان و کرامت آن نسبت به دیگر مکاتب دارد. براساس اندیشه اسلامی انسان موجودی است مرکب از جسم و روح، هدف‏مند، کمال جو، دارای کرامت و فطرت پاک و خلیفه خداوند در زمین. غایت انسان قرب الهی است، که در سایه تربیت اسلامی (ایمان و عمل صالح) این تعالی حاصل می شود.

در این راستا اندیشمندان دینی درباره روش شناخت دین و بهره بردارى از متون دینى و آموزش آن، دیدگاه هاى متفاوتى دارند. برخى روش عرفانى (با تکیه برتزکیه نفس و دستیابی به کشف و شهود) را تنها راه شناخت دین می دانند، گروهى نیز بر تعبد و تسلیم معرفتی نسبت به متون و ظواهر دینى اصرار ورزیده اند (که آنان را ظاهرگرایان و یا ایما نگرایان می‏نامیم) و گروهی نیز طریق عقلى را که مبتنی بر استدلال و برهان است، راه دستیابى به معارف دینى مى دانند (فیلسوفان و تا حدودی متکلمان عقلگرا چون معتزله از این دسته‏اند) وگروه هایی نیز بین دو کرانه عقل گرایی وایما نگرایی رابطه منطقی برقرار نموده و تاکید متعادل برهر دو را در شناخت دین مورد توجه قرار می دهند. در ادامه به رویکردهای غالب تربیت دینی اشاره می شود.

این رویکردها در نسبت با خود «دین»، به‏ عنوان‏ موضوع تعلیم و تربیت دینی مطرح می‏شوند و با تلقی‏های‏ متعدد از دین در ارتباطند. این رهیافت‏ها از آن جهت که نسبت‏ ما را با اصل دین روشن می‏کنند. صاحب‏نظران تعلیم و تربیت به‏طور عموم، مربیان تربیت‏ دینی و نیز صاحب نظران برنامه‏ریزی درسی، رویکردهای متنوعی‏ را متناسب با دیدگاه‏های فلسفی و تربیتی خود مطرح کرده‏اند. این رویکردها عبارتند از:

1- رویکرد فطرت‏گرا

فطرت به معنای نوع خاص خلقت انسان است. این خلقت‏ خاص، به انسانیت انسان، اوصاف و ویژگی‏های ذاتی بخشیده‏ است که او را از سایر انواع موجودات متمایز می‏کند. انسان دارای‏ استعدادها و غایات خاص،گرایش‏های خاص و توانایی‏های‏ شناختی خاصی است که یا در موجودات دیگر مشاهده نمی‏شود و یا تا بدان حد در آن‏ها تحقق ندارد. دین که راه سعادت و کمال‏ است، بر این فطرت بنا شده و در تناسب با آن نازل شده است:

«فأقم وجهک للدین حنیفا فطرة اللّه الّتی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله»(روم:30).

به‏هرحال، فطرت‏گرایی‏ توحیدی در تعلیم و تربیت، رهیافتی بنیادی است که ابعاد گوناگون‏ هدایت دینی را شکل می‏دهد.

2. رویکرد نقل‏گرا (ایمان‏گرایی)

یکی از رو شهای فکری در پذیرش باورهای دینی در حوزه تفکر اسلامی رویکرد ایما نگرایی است. ایمان گرایی در تفکر اسلامی نتیجه رویکرد  نصگرایی است. «در این رویکرد از آن جایی که عقل از دسترسی به معارف دینی ناتوان است تنها منبع معتبر در دستیابی به متون دینی نصوص و ظواهر کتاب و سنت است» (سبحانی، 208:1391). بر این اساس نصگرایان بر ظاهر کتاب و سنت جمود ورزیده و تعصب خاصی بر حفظ این ظواهر از خود نشان می دهند. به تبع چنین نگاهی، پذیرش باورهای دینی نیز بدور از هر گونه چون و چرای عقلی باید صورت پذیرد.

3. رویکرد عقل‏گرا

در این رویکرد بر عقل و معرفت عقلانی تأکید بسیار می‌شود، و دین و دینداری با محک عقل سنجیده می‌شود. عقل گرایی با معتزله شروع شد. البته در این مساله که معتزله را باید جزء عق لگرایان افراطی یا اعتدالی دانست اختلاف نظ رهایی وجود دارد چنان که غالباً معتزلیان را خردگرایان افراطی م یدانند اما به نظر برخی عق لگرایی معتزله از رویکردی کاملاً اعتدالی برخوردار است. اما به نظر م یرسد که هر دو نظریه به دلیل اینکه به مواضع مختلف و متفاوت معتزله در مواجهه با مسائل کلامی توجهی نداشته اند از نوعی ابهام برخوردارند. این نکته باید در مورد نظام کلامی معتزله و هر نظام فکری دیگری مورد توجه قرار گیرد که ممکن است یک نظام فکری همچون معتزله در مواجهه با مسائل و پرس شها به گونه خردگرایی افراطی عمل کند، اما در برخی مسائل جزئی دیگر از نگرشی کاملا اعتدالی و یا حتی ایما نگرایانه برخوردار باشد. به عنوان نمونه معتزله در باب برخی احکام بر این عقید هاند که عقل توانایی ورود و دستیابی به این حوزه از معارف را ندارد و در این

زمینه باید کاملا پیرو شرع بود. از قاضی عبدالجبار معتزلی نقل شده است که وی در خصوص کیفیت و چگونگی سئوال و جواب و عذاب قبر به صراحت بیان م یدارد که این « مسال های است که از وجه عقلی نمی توان به آن رسید و تنها راه فهم آن همان سمع یا وحی است» (قاضی عبدالجبار، 270:1960).

4. رویکرد کمال‏گرا

رویکرد کمال‏گرا بر تبیین معارف دین به خصوص معارف‏ اخلاقی و عملی پرتو می‏افکند و تأثیر می‏گذارد. در این رویکرد، انجام اعمال دینی از حالت خشک قراردادی خارج می‏شود و ظاهرگرایی و سطحی‏نگری در برخورد با معارف و احکام دینی، جای خود را به تعمق و خردورزی می‏دهد. غالب متفکران‏ اسلامی، به خصوص حضرت امام خمینی، علامه طباطبایی و شهید مطهری، در تبیین معارف دینی، از همین منظر وارد شده و چنین رویکردی داشته‏اند.

بر اساس این رویکرد هدایت الهی که در برنامه‏های انبیا متجلی شده، برنامه‏ای است که استعدادهای وجودی انسان را شکوفا می‏کند و به فعلیت می‏رساند. همچنین کمالاتی را که بالقوه لایق‏ آن‏هاست، در او محقق می‏سازد. از همین رو، در برخی آیات‏ قرآن کریم، بعد از نسبت دادن خلق و تدبیر به خدای متعال، از هدایت الهی موجودات به سوی مقصدشان سخن به میان آمده‏ است:

«سبح اسم ربک الاعلی.الذی خلق فسوی و الذی قدّر فهدی». (سوره اعلی، آیات 1 تا 3)

«قال ربنا الذی اعطی کلّ شی‏ء خلقه ثم هدی» (سوره طه، آیه 50)

بنابراین همانطور که شرح آن آمد، رویکردهای مختلفی در زمینه تربیت دینی وجود دارد، که در این میان رویکرد کمال‏گرا از جامعیت خاصی برخوردار است. آگاهی از این رویکردها در رصد وضعیت موجود تربیت دینی در آموزش و پرورش الزامی می‏باشد، که از طریق عینی‏سازی رویکرد انتخابی بوسیله تبیین مولفة‏ها و شاخص ها و با تکیه بر مبنای نظری، وضعیت مطلوب و راهبرهای نیل به آن مطرح می شود.

جایگاه مسجد در متون دینی و اسلامی

الف - آیات

1-  قل امر ربی بالقسط و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین کما بداکم تعودون – (سوره اعراف، آیه 29)”؛"بگو: پروردگارم به عدالت فرمان داده است و توجه خویش را در هر مسجد (و به هنگام عبادت) به سوی او کنید و او را بخوانید و دین خود را برای او خالص گردانید و بدانید همان گونه که در آغاز شما را آفرید، بار دیگر در رستاخیز بازمی گردید".

2- ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد الله شاهدین علی انفسهم بالکفر اولئک حبطت اعمالهم و فی النار هم خالدون(سوره توبه، آیه 17)"؛ مشرکان را نشاید که به آبادانی مساجد بپردازند، در حالی که خود بر کفر خویشتن گواهی می دهند. اعمال آن ها بی ثمر است و ایشان در دوزخ جاودانه خواهند بود.

3- انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الآخر... (سوره توبه  آیه 18) “: مساجد الهی را تنها کسی آباد می کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورد و نماز را به پا دارد و زکات را بپردازد و از چیزی جز خدا نترسد. امید است چنین گروهی دایت یابند.

منظور از آباد ساختن مساجد صرفا آبادی ساختمان نیست، بلکه به معنای اجتماع و شرکت در مسجد نیز است. بنابراین، مشرکان نه حق شرکت در مساجد را دارند و نه حق تعمیر و بنای ساختمان آن ها را. عمران مسجد به هر شکلی که باشد، باید به دست مسلمانان انجام گیرد. البته متولیان و پاسداران مساجد نیز باید از میان پاک ترین افراد انتخاب شوند. باید دست های ناپاک را از تمام این مراکز مقدس کوتاه کرد.

از روزی که گروهی از زمامداران جبار و یا ثروتمندان آلوده و گنه کار دست به ساخت مساجد و مراکز اسلامی زدند، روح معنویت و برنامه های سازنده در آن ها مسخ شد. از این روست که می بینیم بسیاری از این گونه مساجد در کشورهای اسلامی شکل مسجد ضرار به خود گرفته است: ساختمان هایی عظیم و باشکوه و دارای جلوه های ظاهری و زیبا، اما درون تهی و بی روح.

جمله “لم یخش الا الله “در دنباله آیه، نشان می دهد که عمران و آبادی و نگه داری مساجد جز در سایه شهادت و شجاعت ممکن نیست. هنگامی این مراکز مقدس اسلامی به صورت کانون های انسان سازی و کلاس های عالی تربیت در می آید که بنیان گذاران و پاسداران شجاعی داشته باشد: آن ها که از هیچ کس جز خدا نترسند و تحت تأثیر هیچ مقام و قدرتی قرار نگیرند و برنامه ای جز برنامه های الهی در آن پیاده نکنند. آنچه امروز بیش تر اهمیت دارد، عمران و آبادی معنوی مساجد است و به تعبیر دیگر، بیش از آنچه به ساختن مسجد اهمیت می دهیم، باید به ساختن افرادی که اهل مسجد و پاسداران مسجد و حافظان آن اند اهمیت بدهیم.

مسجد باید کانونی باشد برای هرگونه حرکت و جنبش سازنده اسلامی در زمینه آگاهی و بیداری مردم و پاک سازی محیط و آماده ساختن مسلمانان برای دفاع از میراث های اسلام. به خصوص باید توجه داشت که مسجد مرکزی برای جوانان با ایمان گردد (مکارم شیرازی، 1363).

در ذیل آیات 17 و 18 سوره توبه (ما کان للمشرکین ان یعمروا...)، تفسیر کاشف می نویسد: “... به این سان می بینیم از آغاز، چگونه مسجد پیوندی ناگسستنی با عبادت، فرهنگ، اقتصاد و سیاست دارد و چگونه با این آیات، ولایت مشرکان را بر مسجدالحرام لغو می کند و اجازه نمی دهد سیاست را از اسلام و مسجد جدا سازند و اداره و عمارت مسجد و قایت حجاج از مشرکان را به دست گیرند، بلکه باید عمارت و ولایت مساجد خدا به دست افراد با ایمان و متعهد و عامل به دستورهای اسلام (به ویژه نماز، زکات) باشد و آن ها جز از خدا، از کسی نترسند. با این آیات، از زمان پیامبر(ص) مسجد به صورت کانون عبادی - سیاسی در آمد (شیرازی، 1363).

“انما یعمر مساجد الله....”مساجد خدا را تنها کسانی آباد می کنند که ایمان به خدا دارند... بعضی عمران مساجد را به بنای ساختمان و بعضی به اجتماع و رونق دادن آن می دانند و بعضی هر دو معنا را از مفهوم وسیع آیه استفاده می کنند (رشید رضا، 1421 ه.ق).

طبیعی است آباد کردن مسجد تنها روی هم گذاشتن سنگ و آجر نیست: زیرا این کار را طاغوتیان بهتر انجام می دهند، بلکه ساختن با اخلاص و رونق دادن آن با حضور و اجتماع نمازگزاران و زکات دادن و آن را محراب قرار دادن برای مبارزه با شیطان نفس و دشمنان خداست  (رشید رضا، 1421 ه.ق).

عرفا گفته اند: “مساجد اعضای بنده است که به وقت سجود بر زمین نهاده، عمارتش آن است که آن را به ادب شرع دارند و به زیور حرمت بیارایند و هرگز پیش مخلوق از بهر دنیا بر زمین ننهند و جز خدای جل جلاله را استحقاق سجود ندانند (رشید رضا، 1421 ه.ق).

فخر رازی در ارتباط زکات و عمارت مسجد می نویسد: “اعتبار اقامه نماز و پرداخت زکات در عمران و آبادی مسجد گویی دلالت دارد بر این که آبادی مسجد به حضور در آن است: زیرا وقتی انسان نمازگزار باشد، در مسجد حضور به هم می رساند و مسجد را رونق و آبادی می بخشد و وقتی زکات دهنده باشد، طوایف فقرا و مساکین برای دریافت زکات، به مسجد روی می آورند و بدین وسیله، مسجد آباد می گردد (فخرالئین رازی، 1411 ه.ق).

- آیه دیگری که درباره مسجد در قرآن ذکر شده آیه 114 سوره بقره است: “و من اظلم ممن منع مساجد الله ان یذکر فیها اسمه وسعی فی خرابها اولئک ما کان لهم ان یدخلوها الا خائفین لهم فی الدنیا خزی و فی الآخرة عذاب عظیم “: و چه کسی ستمکارتر از کسانی است که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری می کنند و سعی در ویرانی آن ها دارند. شایسته نیست آنان جز با ترس و وحشت وارد این کانون های عبادت شوند. و بهره آن ها در دنیا رسوایی و در سرای دیگر عذاب عظیم است.

این آیه مصداق کامل عمل رژیم ستم شاهی و عمال جیره خوار او بود که در دوران انقلاب و پیش از آن با شیوه های گوناگون، سعی در ممانعت از اجتماع مردم در مساجد داشتند و عملا به تخریب باطنی آن ها دست می زدند: چرا که تخریب و ویرانی مسجد صرف از بین بردن ساختمان آن نیست. اگر مسجد دارای روح عبادت و فعالیت مذهبی نباشد ویرانه ای بیش نیست. بر این اساس، خداوند متعال از کسانی که سعی دارند مانع عبادت در مساجد شوند و از بردن نام خدا و ایجاد ارتباط بین عبد و معبود در آن ها جلوگیری نمایند به عنوان ستم کارترین مردم نام می برد و به مؤمنان سفارش می کند در مقابل این زورگویی ها مقاومت نمایند، به طوری که دشمنان نه تنها مانع اعمال آن ها نگردند، بلکه در درون خود، ترس و دلهره ای را احساس کنند تا توان ورود به این مکان مقدس را نداشته باشند. این جزای دنیایی آن هاست که چنین خوار و رسوا شوند. البته خداوند متعال در قیامت به عذاب عظیم گرفتارشان خواهد کرد.

این آیه شریفه به روشنی، نقشی را که مساجد می توانند در تربیت اجتماعی، سیاسی و دینی مردم مسلمان داشته باشند، بیان می دارد. “والذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا و تفریقا بین المؤمنین و ارصادا لمن حارب الله و رسوله من قبل ولیحلفن ان اردنا الاء:ء الحسنی و الله یشهد انهم لکاذبون “. “لاتقم فیه ابدا لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه، فیه رجال یجبون ان یتطهروا والله یحب المطهرین “؛ (توبه :107و108). گروهی دیگر از آنان، کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان رساندن به مسلمانان و تقویت کفر و تفرقه میان مؤمنان و کمین گاه برای کسی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود. آن ها سوگند یاد می کنند که نظری جز نیکی و خدمت نداشته ایم، اما خداوند گواهی می دهد که آنان دروغ می گویند. هرگز در آن مسجد (ضرار) قیام (اقامه نماز و عبادت) مکن: آن مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده شایسته تر است که در آن قیام کنی: زیرا در آن مردانی هستند که دوست دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.

ب - روایات

قطب راوندی در کتاب لب اللباب، از پیامبر اکرم(ص) نقل می کند: من احب الله فلیحبنی، و من احبنی فلیحب عترتی، انی تارک فیکم الثقلین، کتاب الله و عترتی، و من احب عترتی، فلیحب القرآن، و من احب القرآن فلیحب المساجد فانها افنیة الله و ابنیته، اذن فی رفعها و بارک فیها، میمونة، میمون اهلها مزینه، مزین اهلها، محفوظه اهلها، هم فی صلوتهم، والله فی حوائجهم هم فی مساجدهم والله من ورائهم “کسی که خدا را دوست دارد، قطعا مرا دوست خواهد داشت و آن که مرا دوست بدارد باید خاندان و اهل بیت مرا نیز دوست داشته باشد. من در میان شما دو چیز گران سنگ باقی می گذارم: کتاب خدا و اهل بیتم و هر که اهل بیت مرا دوست بدارد، حتما قرآن را نیز دوست می دارد و هر که دوست دار قرآن باشد مساجد را نیز دوست می دارد: چرا که مساجد درگاه ها و خانه های خداست. در مرتفع ساختن آن ها اذن داده شده و خدا در آن ها برکت قرار داده است. اهل مسجد، مبارک و محترم و آراسته و از خطرات در امانند. آن ها در نمازند و خداوند در کار رفع نیاز آن هاست، آنان در مسجدند و خدای بزرگ بر آن ها ناظر و محیط است (میرزا حسین نوری، 1414)

همچنین از رسول خدا(ص) نقل شده است که فرمودند:

"بهترین مردم کسانی هستند که پیش از همه به مسجد داخل می شوند و آخر از همه از مسجد خارج می شوند."

در درراللآلی نیز از آن حضرت(ص) نقل شده است: “هرگاه گروهی در مسجدی از مساجد خدا به تلاوت کتاب خدا و فراگیری آن بپردازند، قطعا آرامش و رحمت خدا بر آنان نازل­می­شود و خداوند نام آنان را در زمره یاران خویش ثبت می فرماید. و هر که رفتارش او را در مسیر حق کند نماید نسبت های خویشاوندی اش نمی تواند به او سرعت بخشد(همان منبع).

حضرت علی(ع) می فرمایند: “کسی که به مسجد می رود، به یکی از هشت چیز می رسد:

1- دوستی که در راه خدا از او استفاده می کند:

2- دانشی که نکته آموزنده ای به او می دهد:

3- آیه ای از آیات الهی را فرا می گیرد:

4- کلمه ای می شنود که موجب هدایت او می گردد:

5- رحمتی به او می رسد:

6- کلمه ای فرامی گیرد که او را از شک باز می دارد:

7 و 8- گناهی را به دلیل ترس یا شرم ترک می کند.

پیامبر(ص) خطاب به ابوذر می فرماید: “ای ابوذر، هر کس برای خدا بر قطعه ای از زمین سجده کند، آن زمین در روز قیامت به نفع وی گواهی خواهد داد. هر گروهی که در مکانی فرود می­آیند (چنانچه نیکو کار باشند) آن مکان بر آن ها درود می فرستد و (چنانچه) گنه کار باشند، آنان را نفرین و سرزنش می کند. ای ابوذر، بخش های زمین، هر صبح و شام با یکدیگر به گفت وگو می پردازند: یکی به دیگری می گوید: ای همسایه، آیا امروز با کسی که به یاد خداوند باشد یا بنده ای که پیشانیش را برای سجده بر تو نهند برخورد داشته ای؟ پاسخ برخی مثبت است و برخی منفی. بخش هایی از زمین که با چنین انسان هایی رو به رو شده اند، به شور و وجد آمده، احساس شادی می کنند. آنان این موفقیت را که چنین انسان هایی بر آن ها عبور کرده اند، برای خود فضیلت و امتیازی بر همسایه به شمار می آورند."

امام صادق(ع) می فرماید: “کسی که به سوی مسجد گام بر می دارد، بر هیچ خشک و تری پا نمی نهد جز آن که از زمین اول تا هفتم برای او تسبیح می گویند."

شاید مقصود از این حدیث آن است که زمین، چون مؤمن مسجدی را می شناسد، او را ثنا و ستایش می کند. شاید هم مقصود آن است که زمین، خداوند را تسبیح می گوید، ولی ثواب آن نصیب انسان مسجدی می شود.

در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است: “مسجد همدمانی دارد که فرشتگان خدا با آنان همنشین و مانوس اند. هرگاه اینان در مسجد، حضور نیابند، فرشتگان سراغشان را می گیرند. به هنگام بیماری، از آنان عیادت و دل جویی می کنند و در سختی ها، به یاری شان می شتابند."

کارکردهای مساجد درطول تاریخ

واژه کارکرد^[12] درادبیات علم جامعه شناسی به معنای نقش یا اثری است که هرپدیده درزنجیره پدیده هایی که با آنها مرتبط است باقی می گذارد. یک رشته کنش اجتماعی منظم، کارکرد اجتماعی نامیده می شوند. (فتحی، 1378)

باید توجه نمود که این تعریف ازکارکرد، تعریفی جامعه شناختی از ترجمه «Function» درعلوم اجتماعی بیابیم شاید مناسبترین اصطلاح، واژه «Mission» (ترجمه شده به رسالت) باشد.

با این مقدمه حال به بیان کارکردهای (رسالت های) مساجد درطول تاریخ می پردازیم.

هرچند کارکرد ابتدایی و اصلی مساجد، کارکرد نیایشی آن بوده است و ازمساجد به عنوان محلی برای برگزاری آئین ها و عبادات جمعی استفاده می شده است اما به هیچ وجه این کارکرد، تنها کارکرد مساجد نبوده است. همانطورکه قبل از این هم ذکر گردید روح جمعی دربسیاری از دستورات اسلام و عبادات اسلامی وجود دارد و علاوه برآن اسلام اهمیت بسیار زیادی برای اجتماع مؤمنین قایل است. یکی ازدلایلی که تنها امورعبادی صرف درمساجد انجام نمی شده است، تعریف اسلام ازعبادت است. اسلام هرعملی را که به قصد قربت به خداوند متعال انجام گیرد را عبادت برمی شمارد. با این پیش زمینه و همچنین به تأسی ازسیره و سنت نبوی مساجد توانستند درزمینه های بسیاری درجوامع اسلامی نقش ایفا نمایند و خلأ وجودی بسیاری از نهادها را پرنمایند.

الف ) کارکرد نیایشی

خداوند هدف خلقت انسان را عبادت خود می داند و بهترین مکان برای این کار، مسجد است. ازجمله «ان یذکراسمه» ازآیه کریمه قرآنی «و من اظلم ممن منع مساجد الله ان یذکرفیها اسمه...» (بقره، 114) استفاده می شود که مساجد محل عبادت و پرستش الهی است.

آری، مسجد شریفترین مکان برای خضوع و سجده بردرگاه الهی و ازخود گذشتن و به خدا رسیدن است و نماز ازجمله عباداتی است که درمسجد انجام می گیرد و گزاردن نماز درآن نسبت به مکانهای دیگر ثواب بسیار بیشتری دارد. به یقین اگر نماز به جماعت برگزارشود ثواب آن بازهم به مراتب بیشتر خواهد بود.

ازجمله عبادات درمسجد، نماز بزرگ جمعه است که کارعبادتی، سیاسی مسلمانان است که هرهفته درشهرهای مهم کشور جمع می شوند، هم خدا را می پرستند و هم دربرابر دشمنان دینی آمادگی خود را اعلام می دارند. نماز درمسجد آنقدرارزش دارد که حتی انتظار درمسجد برای برپایی نماز، خود عبادت است و رسول خدا(ص ) دراین مورد می فرماید: «نشستن درمسجد به انتظار نماز، عبادت است مادامی که حدثی ازاو سرنزند. عده ای پرسیدند ای رسول خدا حدث چیست؟ فرمود: غیبت کردن» (مجلسی، 1404، ج 83، ص 384).

ازجمله عباداتی که درمسجد انجام می گیرد دعا و مناجات است، ازاین رو به خصوص بعد از انقلاب خواندن ادعیه ای چون کمیل، توسل، ندبه و... رونق بیشتری یافته است. چه اینکه درروایات آمده است دعای دسته جمعی به اجابت مقرون است.

اعتکاف نیز درعبادتی است که درمسجد انجام می گیرد. اعتکاف، یعنی اقامت درمسجد به قصد انجام اعمال مخصوص به شرایط و آداب ویژه که تزکیه و تصفیه روح از تمام معاصی رابه دنبال دارد. » (باقی، 1391 : 72).

مراسم های دیگری مثل خطبه های اخلاقی و دینی، عزاداری امام حسین (ع)، ختم اموات و انواع جلسات ذکرو قرائت قرآن که به طور معمول درمساجد انجام می شوند به واسطه محتوا با ماهیت مسجد سنخیت پیدا کرده اند (باقی، 1391: 242) و درمساجد برگزارگردیده اند.

ب ) کارکرد آموزشی

بعد از کارکرد نیایشی، قویترین کارکرد مسجد درطول تاریخ کارکرد آموزشی آنها بوده است. این کارکرد بالاخص دردوران قبل ازپیدایش نهادهای مدرن بسیار پررنگ است؛ به گونه ای که دراکثر جوامع مسلمان سیستم تعلیم و تربیت حول محور مساجد شکل گرفته بود.

درروایتی رسول اکرم (ص) می فرماید: هرنشستی درمسجد بیهوده است مگر اینکه برای سه کار باشد: خواندن قرآن، ذکر خدا، سؤال ازعلم و دانش. (مجلسی، ج 77  : 86)

ما درتاریخ نیز می خوانیم که پیامبر درمسجد خویش آیه های قرآن، احکام و معارف دینی و حتی مسائل تاریخی را به مردم آموزش می داد. جلسات آموزش نیز با نبود آن حضرت ادامه می یافت؛ زیرا استاد و مدرس کلاسهای آموزشی مسجد النبی، تنها پیامبر نبود. افراد دیگری نیز که از صلاحیت های علمی لازم برخودار بودند اداره این جلسات را برعهده داشتند: عبدالله ابن رواحه که شخصیتی علمی بود جلسات مربوط به توحید و معاد و مسائل اعتقادی را اداره می کرد.

آن حضرت درباره چنین مجالسی می فرمود: من نشستن درچنین مجالسی رابرنشستن درجلسات دعا و نیایش – که گوشه ای دیگر از مسجد برپا بود – ترجیح می دهم، زیرا من برای آموزش و تعلیم مردم به پیامبری مبعوث شده ام.

تا آغاز قرن چهارم اسلامی، غالباً مساجد درغیراوقات نماز حکم مدارس را داشت و بعداً مراکز آموزشی، صورت خاصی به خود گرفت و بسیاری از بزرگان علم و دانش فارغ التحصیلان حلقه درس کلاس هایی بودند که درمساجد برگزار می شد.

حتی بعدها که مراکز تحصیلی ازمساجد به مدارس منتقل شد، باز مدارس درجنب مساجد ساخته می شود و ازاین طریق پیوند نا گسستنی دین و علم به نمایش گذارده می شد. آری، مسجد همواره آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی است. ازاین رو مسجدی که امروز نقش مؤثر خود را درزمینه های فرهنگی، آموزشی ایفا نکند درحقیقت آزادی بخشی مهم از رسالت خود بازمانده است. (باقی،  1391: 73)

مساجد ازحیث آموزشی سه شکل کاملاً متمایز ازیکدیگراتخاذ کردند. شکل اول آن بود که بسیاری ازمساجد با محدود کردن دایره آموزشی خویش به آموزش عمومی و ابتدایی درحد قرائت قرآن اکتفا کنند. شیوه های آموزشی دراین مکتب ها کاملاً سنتی است.... شکل دوم مدرن است به این معنا که محلی درمسجد به عنوان کتابخانه درنظرگرفته می شود و جوانان و نوجوانان و کودکان مسلمان به شکل گروهی ازآموزشهای ابتدایی (که ازقرآن اغاز شده و به حدیث، اعتقادات و احکام می رسد) برخوردارمی شوند. دراین شکل... مسجد دارای کلاس هایی با صندلی و تخته سیاه است و حتی از ابزارهای نوین سمعی – بصری برای آموزش درآنها استفاده می شود.

شکل سوم ارتقای مسجد تا حد یک دانشگاه است. برخی ازمساجد درجهان اسلام تعلیم و تربیت دینی درسطوح عالی را نیز برعهده گرفته اند. درسال 1961 مسجد الازهر درقاهره به یک دانشگاه اسلامی تبدیل شد که همانند دانشگاه های جدید دانشکده های بسیاری دارد و ازحیث دانشکده های فقه و کلام اسلامی شهرت دارد. (باقی، 1391: 265)

ج) کارکرد اجتماعی

با مراجعه به تاریخ صدراسلام درمی یابیم که ازجمله کارهایی که درمسجد انجام می گرفت، این بود که مردم دراین مکان جمع می شدند و مشکلات اجتماعی را بررسی می کردند و به رفع آن اهتمام می ورزیدند و همچنین درمورد مصالح اسلام و مسلمانان به شورو مشورت می پرداختند. پس امروز هم مسجد، باید خانه آشنایی با دردها و مشکلات اجتماعی و چاره اندیشی برای رفع آنها باشد.

امام خمینی (ره) درگفتاری این نقش مسجد را مورد تأکید قرارداده و می فرماید: این مسجد الحرام و مساجد درزمان رسول اکرم (ص) مرکز جنگها و سیاستها و مرکز امور اجتماعی وسیاسی بوده.اینطور نبوده است که درمسجد پیغمبر همان مسائل عبادی نماز و روزه باشد؛ مسائل سیاسی اش بیشتر بوده. اسلام می خواهد که مردم آگاهانه برای مصالح خودشان و برای مصالح مسلمین درآنجا فعالیت کنند. (صحیفه نور، ج 18: 67)

د) کارکرد سیاسی

نقش سیاسی مساجد درطول تاریخ جوامع اسلامی بیشتر به صورت غیرمستقیم بوده است. این کارکرد درقرون جدید با پیشگامی اصلاح گرایان درجوامع اسلامی پررنگ ترشد. اصلاح گرایانی چون سید جمال الدین اسد آبادی، حسن البنا، محمد عبده، علامه اقبال لاهوری، دکتر شریعتی و شهید مطهری ازمسجد به عنوان پایگاهی برای آغاز جنبش های سیاسی اصلاحی درقرون اخیر استفاده کرده اند.

این رفتارها ابتدائاً درچارچوب دعوت و تعاون اسلامی آغاز می شده است (جلسات تفسیر قرآن، بیان احکام اسلام، بزرگداشت اولیای دین، ذکر وقایع تاریخی مربوط به دین، ذکر مشکلات و مصائب مسلمانان دراقصی نقاط عالم و...) ولی به دلیل فقدان مجراهای سیاسی برای ظهور دغدغه ها و تمایلات دینی، خود مسجد به نوع پایگاه سیاسی تبدیل می شده است. » (باقی، 1391: 100)

مدل مفهومی تحقیق

مدل تحقیق بر اساس تحلیل اسناد در رابطه با موانع جذب نوجوانان به مساجد و دیدگاه های متخصصین متخصصین تربیتی فعال در مساجد و مدارس و دیدگاه های خانواده ها طراحی می شود تا با طبقه بندی این موانع در گروه های مختلف به مدلی در ارتباط با موانع جذب دانش آموزان به مساجد برسیم. ولی مسأله ای که مطرح است این است که این موانع از دو جهت قابل بررسی هستندکه عبارت است از:

الف: دافعه های درونی مساجد که باعث دور شدن دانش آموزان از مساجد و فعالیت های مساجد می شود.

ب: جاذبه های بیرونی مساجد که باعث می شود دانش آموزان علاقه بیشتری به حضور در بیرون از مساجد داشته و به حضور در مساجد بی توجه و بی تفاوت باشند. این جاذبه ها باید شناسایی شده و بر اساس آن برنامه های متنوع تری و جذاب تری در داخل مساجد برای دانش آموزان طراحی کنیم.

در شکل زیر مدل اولیه بررسی عوامل مؤثر بر تمایل دانش آموزان به مساجد مشخص شده است.

نمودار 1: مدل اولیه عوامل مؤثر بر تمایل دانش آموزان به مساجد

روش پژوهش ( جامعه، نمونه،روش اجرا)

پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از لحاظ نحوه گردآوری دادهها به روش ترکیبی یا آمیخته^[13] (کمی-کیفی) انجام شده است. به منظور جمع آوری داده ها برای پاسخ به سوال های پژوهشی، جامعه آماری تحقیق در دو بخش کیفی و کمی پژوهش متفاوت است که در زیر به تفکیک آمده است

جامعه پژوهشی درروش کیفی پژوهش که مشتمل بر دو مرحله است، خود به دو گونه است:

مرحله اول: در مرحله اول به منظور افزایش اعتبار دادهها و تعیین میزان اهمیت ملاک ها و مفاهیم و همچنین به منظور کسب مفاهیم جدید در این زمینه با توجه به شرایط بومی وضعیت مساجد و جاذبه و دافعه مساجد، تحلیل اسنادی صورت می گیرد.

- جامعه آماری در روش کمی پژوهش که شامل یک مرحله است بدین گونه است:

در این مرحله به منظور بررسی جامع و دقیق نشانگرها، مفاهیم بدست آمده از دو مرحله قبل و همچنین تعیین میزان تأثیر هریک از این عوامل جذب به اجرای پرسشنامه محقق ساخته پرداخته میشود. جامعه آماری این مرحله را کلیه مربیان مساجد، مدیران مدارس و خانواده دانش آموزان درگیر در طرح شهید بهنام محمدی تشکیل دادند.

پژوهش حاضر از دو روش تحقیق که شامل دو مرحله کلی می شود، انجام می گیرد. بنابراین حجم نمونه و روش نمونه گیری نیز متناسب با هر مرحله بصورت متفاوت در نظر گرفته شد که در ادامه به تفصیل آمده است:

به منظور بررسی دقیق ملاک ها و مفاهیم و همچنین تعیین بررسی عوامل مؤثر بر تمایل نوجوانان به مسجد بر اساس طرح شهید بهنام محمدی از تحلیل اسنادی بهره گرفته می شود. روش نمونه گیری در این مرحله، نمونه گیری هدفمند است.

مرحله دوم : در مرحله دوم میزان توافق و اشتراک نظر به مفاهیم منتخب مرحله اول و دوم و میزان اهمیت این مفاهیم با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته مورد بررسی قرار میگیرد. با توجه به اینکه مساجد و مدارس فعال در طرح شهید بهنام محمدی پراکنده است و تعداد دانش آموزان فعال در طرح پراکنده هستند، جهت بهره مندی از نظرات یکسان و متنوع با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای نمونه گیری صورت میگیرد.

• ابزار

دراین پژوهش جهت گردآوری دادهها از اسناد و پرسشنامه بسته-پاسخ استفاده گردید. با توجه به سه مرحله اصلی پژوهش، ابزار گردآوری داده ها متناسب با هر مرحله متفاوت است که بدین شرح می باشد:

تحلیل اسناد:

در مرحله اول جهت دستیابی به موانع جذب نوجوانان به مسجد به مطالعه اسناد موجود در این زمینه پرداخته شد. بدین منظور کلیه اسناد علمی موجود که شامل کتب، پژوهشها و مقالات منتشر شده در فصلنامه ها که تعداد حدود 50 منبع می باشد، مورد بررسی قرار گرفت و عوامل مؤثر بر عدم جذب نوجوانان به مساجد بصورت ملاک ها و نشانگرهایی در قالب عوامل تأثیرگذار درونی مساجد، و عوامل تأثیرگذار بیرونی در مساجد، طبقه بندی گردید.

پرسشنامه بسته- پاسخ

در این مرحله با توجه به نشانگرهای بدست آمده از دو مرحله قبل با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته به بررسی نظرات مسئولین طرح و مخاطبین پرداخته شد. در این مرحله با استفاده از سه ملاک، پرسشنامه محقق ساخته جهت بررسی نشانگرها و اهمیت آنها تدوین شد. در تدوین پرسشنامه ابتدا بالاترین مقدار ضریب اهمیت نشانگرها در هریک از عوامل مؤثر درونی و عوامل مؤثر بیرونی مساجد بطور جداگانه مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به تخصصی بودن برخی سؤال های که جوابگویی به آنها از حیطه مخاطبین طرح خارج بود، پرسشنامه برای دو قشر مسئولین و فعالین طرح شهید بهنام محمدی و همچنین مخاطبین طرح طراحی گردید.

یافته­ها

بعد از بررسی دیدگاه مربیان و مخاطبین نسبت به عوامل مؤثر بر جذب نوجوانان به مسجد بر اساس طرح شهید بهنام محمدی، و اولویت بندی دیدگاه افراد نمونه، در این قسمت به دنبال آن هستیم تا دیدگاه مرییان و مخاطبین را نسبت به همه مقوله ها و شاخص های پرسشنامه با هم مقایسه کنیم تا ببینیم بین دیدگاه آن ها تفاوت معناداری وجود دارد یا خیر. بدین منظور برای بررسی این سؤال، از آزمون t مستقل استفاده شده است.

جدول شماره1: آزمون تفاوت دیدگاه مربیان و مخاطبین در رابطه با عوامل مؤثر بر جذب در مقوله ها

در جدول شماره (4-29) به منظور مقایسه دیدگاه مربیان و مخاطبین، در رابطه با کلیه مقوله های مرتبط با عدم جذب نوجوانان به مسجد، از آزمون T مستقل استفاده شده است.  قبل از بررسی آزمون بایستی از نرمال بودن داده ها و وضعیت برابری واریانس های دو گروه مطلع شد. با بررسی وضعیت نرمال بودن داده ها با استفاده از آزمون کلموگروف – اسمیرنوف،  فرض برابری واریانس ها از آزمون لوین مورد بررسی قرار گرفت. در تمام موارد فوق به دلیل رد شدن فرض برابری واریانس ها، نتایج مرتبط با شرایط عدم برابری واریانس ها گزارش شده است. 

در رابطه با نتایج این سؤال نیز، میزان میانگین­ها حاکی از آن است که در مقوله های امکانات، نیازها و اقتضائات، و نقش خانواده، میانگین امتیاز در بین مربیان بیشتر از مقدار آن در مخاطبین است. به بیان دیگر مربیان طرح در مقایسه با مخاطبین در رابطه با مقوله های ذکر شده معتقدند این عوامل در عدم جذب نوجوانان به مسجد بیشتر تأثیر داشته است.

از طرف دیگر در سایر مقوله ها که عبارتند از : برنامه ها و محتوای آموزشی، نیروی انسانی، نقش مدارس، و در نهایت نقش رسانه ها و فضای مجازی میانگین امتیاز در بین مخاطبین بیشتر از مقدار آن در مربیان است. به بیان دیگر مخاطبین طرح در مقایسه با مربیان در رابطه با مقوله های ذکر شده معتقدند این عوامل در عدم جذب نوجوانان به مسجد بیشتر تأثیر داشته است.

در رابطه با تفاوت مشاهده شده بین میانگین دو گروه باید اظهار داشت که با توجه به اینکه مقدار معناداری در در تمامی مقوله ها از 0.05 بیشتر است، این تفاوت های موجود در دیدگاه مربیان و مخاطبین قابلیت تعمیم به کل جامعه را ندارد.

همانطور که در سؤال قبل دیده شد، بین دیدگاه مربیان و مخاطبین، تفاوت معناداری دیده نشد. در این قسمت در صدد آن هستیم تا دیدگاه مربیان و مخاطبین را نسبت به هریک از سؤال های و شاخص های پژوهش بررسی کنیم تا ببینیم آیا بین دیدگاه این دو گروه نسبت به هریک از سؤالات پرسشنامه تفاوتی وجود ندارد.

بدین منظور با استفاده از آزمون T مسستقل در نرم افزار SPSS این سؤال مورد بررسی قرار گرفت که نتایج آن در جدول 2 مشخص شده است.

جدول شماره 2: آزمون تفاوت دیدگاه مربیان و مخاطبین در رابطه با عوامل مؤثر بر جذب در شاخص ها

در جدول 2 به دلیل تعداد زیاد سؤال های کورد بررسی،صرفاً نتایجی آورده شد که مقدار معنداری آن ها کمتر از 0.05 بوده است. همانطور که در این جدول مشخص است در بین تعداد 38 سؤال مشترک بین مربیان و مخاطبین، تنها مقدار میانگین بین 3 سؤال بین ددیدگاه مربیان و مخاطبین معنادار بوده است. از آنجا که مقدار معناداری این سه سؤال کمتر از 0.05 است، می توان گفت این تفاوت میانگین بین دیدگاه این دو گروه معنادار بوده و قابل تعمیم به کل جامعه است. به منظور بررسی دقیقتر تفاوت دیدگاه ها، می بایست به مقدار میانگین گروه ها توجه کرد. در شاخص "عدم تناسب اردوهای علمی با نیازهای جوانان"، مقدار میانگین دیدگاه مخاطبین نا مطلوبتر است و از وضعیت اردوهای علمی و تناسب آن با نیازهای نوجوانان، نسبت به مربیان کمتر رضایت دارند.

در مقابل، در 2 شاخص دیگر که عبارتند از "ذهنیت منفی خانواده ها نسبت به حضور فرزندان در پایگاه بسیج" و "سختگیری خانواده ها نسبت به برخی برنامه های طرح"، مقدار میانگین دیدگاه مربیان نا مطلوبتر است و از وضعیت این دو شاخص، نسبت به مخاطبین کمتر رضایت دارند و آن ها را در عدم جذب نوجوانان به مسجد مؤثرتر می دانند.

نتیجه­گیری

با نگاهی به تاریخ صدر اسلام مشخص می شود که با شکل‌گیری اولین پایه های نظام اسلامی در شهر مدینه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تأکید ویژه‌ای بر قرار دادن مسجد به عنوان یک پایگاه عبادی – اجتماعی نمودند. با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، امام راحل نیز در راستای احیای نقش مساجد، نه فقط به عنوان یک عبادتگاه بلکه حلال مشکلات اجتماعی در جامعه تلاش نمودند؛ چنانکه ایشان در جایی فرمودند: «مسجد سنگر است، سنگرها را حفظ کنید.» (براتی، 1392). انسان تا زمانی که در میدان تعلیم و تربیت گام ننهد، توانایی هایش از مرحله نهان و نهفته به مرحله فعلیت و شکوفایی نمیرسد و از سیر و حرکت تکاملی محروم میماند. ازاینرو، باید به صورت دقیق و حساب شده برای تعلیم و تربیت جامعه برنامه ریزی کرد؛ به گونهای که جنبه ابزاری بودن تعلیم برای تزکیه و تربیت لحاظ گردد و همه استعدادهای جسمی، روحی، عاطفی و عقلی انسانها به صورت هماهنگ و مناسب پرورش داده شود. در این میان، نوجوانان که از صفای باطن ویژه ای برخوردار هستند، در امر تربیت همواره مخاطب اصلی بوده‌اند. یافته ها نشان داد که بر اساس دیدگاه مخاطبین طرح شهید بهنام محمدی موانع جدی از لحاظ عوامل تأثیرگذار درونی طرح مبنی بر عدم جذب نوجوانان وجود ندارد. در رابطه با اولویت بندی مقوله ها از منظر میزان تأثیر آن ها بر عدم جذب مخاطبین به مسجد از دیدگاه مخاطبین نیز اولویت بندی مقوله ها در نمونه به ترتیب بدین قرار است: برنامه ریزی و محتوای آموزشی (با میانگین 2.75)، مقوله بی توجهی به نسازها و اقتضائات سنی (با میانگین 2.71)، امکانات و تسهیلات (با میانگین 2.56)و همچنین و در نهایت مقوله نیروی انسانی تأثیرگذار (با میانگین 2.52). همچنین یافته ها نشان داد که در مقوله های امکانات، نیازها و اقتضائات، و نقش خانواده، میانگین امتیاز در بین مربیان بیشتر از مقدار آن در مخاطبین است. به بیان دیگر مربیان طرح در مقایسه با مخاطبین در رابطه با مقوله های ذکر شده معتقدند این عوامل در عدم جذب نوجوانان به مسجد بیشتر تأثیر داشته است. نتایج کل بیانگر آن است که بیشتر عوامل جذب نوجوانان به مسجد مربوط به عوامل مؤثر خارج از مسجد است.

محدودیت­های پژوهش

-گروه سنی تحقیق به جامعه نوجوانان تعلق دارد

-تحقیق حاضر با ابتناء به طرح شهید بهنام محمدی انجام شده است

-برخی از نمونه پژوهش حاضر به همکاری نشدند

-  با احتمال می توان گفت تعدادی از پاسخگویان تحقیق در پاسخگویی ها صداقت لازم نداشته اند

پیشنهادهای تحقیق

بر اساس یافته­های این پژوهش پیشنهاد می گردد:

ارتباط هدفمند بین مدارس و مساجد با نگاه محله محوری تعریف شود طوری که مساجد تبدیل به پایگاه های اصلی فعالیت های فرهنگی، هنری و تبلیغی مدارس شوند

تشویق دانش آموزان موفق علمی در مساجد محل صورت پذیرد تا اهمیت جایگاه اجتماعی مساجد برای نوجوانان تبیین شود

جلسات منظم و مشترک بین خانواده ها، هیات امناء و مدیران مدارس با هدف بهره مندی از تجارب مشترک و ادامه همکاریها در جهت جذب دانش آموزان به مدارس برگزار شود

کانون مساجد سازمان تبلیغات نظارت مستمر بر فعالیت های دانش بنیان مساجد داشته باشد تا از ظرفیت مساجد نهایت استفاده بعمل آید.

فهرست منابع

ابن بابویه، (1413 ق)، من لا یحضره الفقیه، قم: مؤسسه انتشارات اسلامی، جلد یکم، چاپ سوم.

هشی امام خمینی

اکبری، نعمت اله (1375). موانع و مشکلات زنان در اجتماع. پیام زن، شماره 58.

 اکبرى، نعمت الله (1374). کنش و واکنش متقابل مشارکت زنان در اجتماع و توسعه فرهنگى, سمینار زن و توسعه فرهنگى، دانشگاه الزهرا.

امام خمینی، (1361)، در جست وجوی راه از کلام امام، تهران: امیرکبیر،دفتر دوم.

امام خمینی، (1370)، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی،، ج 18.

امام خمینی، روح الله (1370)، صحیفه نور، تهران: سازمان مدارک انقلاب اسلامی، جلد 13.

امام، ابراهیم (1384)، نقش مسجد در تکوین افکار عمومی، مترجم: محمد سپهری، مجموعه مقالات کارکرد مساجد، تهران: رسانش.

امیری، مجید (1391)، بررسی رابطه‌ی ابعاد دین‌داری و سبک‌زندگی جوانان: مطالعه‌ی‌ موردی دانش‌آموزان سال ‌سوم ‌دبیرستان ‌و پیش‌دانشگاهی شهر زرقان، دانشگاه پیام نور استان تهران، مرکز پیام نور تهران، دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی

امین فروغی، مهدی (1380)، هنر مرثیه خوانی، تهران: نیستان.

باردن،لورنس، (1375)، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

بازرگان هرندی، عباس (1387)، روش تحقیق آمیخته: رویکردی برتر برای مطالعات مدیریت، دانش مدیریت، سال 21، شماره 81.

باقی، عماد الدین (1381)، پرستشگاه درعهد سنت و تجدد (جامعه شناسی نهادهای دینی ) نثر سرایی.

بدیعی، رحیم (1388)، تعلیم و تربیت در قرآن؛ ویژگی ها و روش ها، قم: انتشارات میثم تمار.

براتی، حسین، (1392)، عوامل دفع و جذب به مساجد از نظر نمازگزاران مساجد کرج، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق (ع)، دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات.

بشیریه، حسین (1374). جامعه شناسی سیاسی، تهران، نشر نی.

پرهیزکار، علی‌اکبر، (١٣٨٣)، تشویق و تنبیه کودکان، قم: پیام دبیر.

ترمزی،محمد بن عیسی(٢٧٩ق): جامع الترمزی،ریاض، بیت الافکار الدولیه، بی تا.

توسلی، افسانه و رفیعی خونانی، فاطمه (1387). بررسی عوامل مؤثر بر گرایش زنان به اشتغال در خارج از منزل (کارمندان زن سازمان بیمه خدمات درمانی). پژوهش نامه علوم اجتماعی، 2(2): 5-33.

توسلی،‌ غلامعباس و مرشدی، ابوالفضل. (1385). بررسی سطح دین‌داری و گرایش‌های دینی دانشجویان مطالعه موردی: دانشگاه صنعتی امیرکبیر. مجله جامعه شناسی ایران. شماره2، ص 96-118.

جعفریان، رسول (1383)، جریانها و سازمانهای سیاسی مذهبی ایران (سالهای 1357ـ1320). تهـران : مرکـز اسـناد انقلاب اسلامی.

جمعی از نوبسندگان، (مرکز مدیریت تربیتی و طرح صالحین سازمان بسیج مستضعفین) (1389)، مخاطب شناسی، تهران: انتشارات مدیریت پژوهش و تدوین متون معاونت تربیت و آموزش.

حجتی، محمدباقر، (1370)، اسلام و تعلیم و تربیت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

حرعاملی، محمدبن حسن، (1380)، وسائل الشیعه، قم: انتشارات نهاوندی

خانی، فضیله و احمدی، منیژه (1388). تبیین عوامل مرثر بر مشارکت زنان در تصمیمگیری های اقتصادی–اجتماعی در مناطق روستایی (مطالعه موردی: محدودهی روستای چیر-یامچی شهرستان زنجان). پژوهش زنان، 7 (4): 95-113.

خدایاری فرد، محمد، (١٣٧٣)، مسائل نوجوانان و جوانان، تهران، انتشارات اولیاء و مربیان.

خلیلی، محسن (1386). آسیب شناسی مشارکت زنان در جامعه معاصر ایران. فصلنامه زن در توسعه و سیاسی (پژوهش زنان). 2 (18)، 165-186.

دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه (1376)، بایستگی ترمیم حوزه، گزارش، قم، آذر و دی.

دلاواله، پیترو (1370)، سفرنامه(قسمت مربوط به ایران). ترجمه و شرح از شجاعالدین شـفا. تهـران : علمـی فرهنگـی.

دهخدا، علی اکبر (1377)، لغتنامه دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

ذاکری، علی اکبر (1375)، نگرشی به متون آموزشی حوزه، حوزه

راوندی، سعید بن هبه الله قطب الدین(٥٧٣ق): الدعوات، قم، مدرسه امام مهدی عج، ١٤٠٧ق، چاپ:اول.

رشیدرضا، محمد، (1421 ه. ق)، تفسیر المنار، بیروت، دارالمعرفه، ج 10. 

رضادوست، کریم؛ حسین زاده، علی و عابدزاده، حمید (1388). بررسی عوامل مؤثر در مشارکت اجتماعی شهروندان، جامعه شهری شهر ایلام. جامعه شناسی کاربردی، 3(20): 97-110.

رضایی، علی (1382)، جایگاه مساجد درفرهنگ اسلامی، انتشارات مؤسسه فرهنگی ثقلین.

رضایی، علی، جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، قم، مؤسسه فرهنگی ثقلین، ١٣٨٢، ص٢٥٧.

رضایی، م (1381)، بررسی تأثیر محیط های آموزشی بر نگرش های دانشجویان دوره های بلند مدت علمی-کاربردی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت آموزشی، پژوهشی و فرهنگی، مرکز برنامه ریزی و آموزش نیروی انسانی.

رضایی اصفهانی، محمدعلی (1376)، شیوه های تحصیل و تدریس در حوزه های علمیه، قم.

رضوی الهاشم، بهزاد (1388). تحلیل جایگاه مشارکت زنان در فرآیند توسعه سیاسی – اجتماعی انقلاب اسلامی ایران. اطلاع رسانی و کتابداری، شماره 21، 60-73.

رهنورد، فرج الله و حسینی، زهرا ( 1387 ) عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان، پژوهش زنان، دوره  6، شماره 1،  118 ـ 105.

زاهدی، مرتضی (1385)، نظریه تربیتی اسلام، تهران: مؤسسه فرهنگی صابره.

زنان و توسعه، پژوهشکده زنان دانشگاه الزهرا، مجموعه گزارش های همایش چالش ها و چشماندازهای توسعه.

سبکتکینریزی، قربانعلی. (1373). تبیین رابطه بین میزان تحصیلات زنان روستایی با میزان مشارکت اجتماعی آنها، پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.

سفیری، خدیجه و صادقی، مریم (1388). مشارکت اجتماعی دانشجویان دختر دانشکدههای علوم اجتماعی دانشگاه های شهر تهران و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن. جامعه شناسی کاربردی، 20 (2): 1-34.

سلیمان الراوندی، محمد، (1364)، راحة الصدور، تهران، امیرکبیر.

شادی طلب، ژاله (1382). مشارکت اجتماعی زنان. پژوهش زنان، 1 (3): 141-176.

شرفی، محمدرضا (1379)، تربیت اسلامی با تأکید بر دیدگاه های امام خمینی، تهران: انتشارات پنجره.

شورای عالی حوزه علمیه (1374)، نقاط قوت نظام حوزوی، گزارش، قم، تابستان.

 شورای عالی حوزه علمیه (1376)، دستاوردهای اجلاسیه بررسی نظام آموزشی حوزه، گزارش، قم، تابستان.

 شورای عالی حوزه علمیه (1377)، مصوبات کمیته علمی شورای عالی حوزه، گزارش، قم،بهار.

شورای عالی حوزه علمیه (1379)، آموزش در حوزه علمیه، گزارش، قم، تابستان.

شورای عالی حوزه علمیه (1379)، مصوبات شورای عالی حوزه، گزارش، قم، تابستان

شورای عالی و مدیریت حوزه علمیه (1379)، منشور ولایت، قم: مؤلف، تابستان

صفا، ذبیح الله، (1386)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوس

صفا، ذبیح الله، (1363)، آموزش و دانش در ایران، تهران: نشر نوین

صفت گل، منصور (1381)، ساختار نهاد و اندیشه ی دینی در ایران عصر صفوی. تهران: رسا

ضرابی، عبدالرضا، (١٣٧٩)، نقش و عملکرد مسجد در تربیت، مجله‌ معرفت، شماره‌ ٣٣.

ضوابطی، مهدی (1379)، پژوهشی در نظام طلبگی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. تابستان.

ضیائی،  کیوان ( 1389 ) تعیین شاخص های توانمندسازی زنان و نیاز سنجی منطقه ای در زمینه توانمندی آنا در شهر تهران، دفتر مطالعات فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران.

طبرانی(٣٦٠ق): المعجم الکبیر، تحقیق:حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا، چاپ:دوم.

طه الولی، (1409ق )، المساجد فی الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین.

العسکری، السید المرتضی (1408 ه.ق)، المعالم المدرستین، تهران: بنیاد بعثت

عفتی، محمد و کپوریان، مجید (1376). مشارکت اجتماعی زنان در روستاهای مازندران، تهران: معاونت ترویج و مشارکت مردمی.

علاء الدین، سید محمد رضا (1380)، نگرشی نو به تربیت کودکان و نوجوانان، اصفهان: انتشارات پیام صادق.

علامه طباطبایی، محمد حسین (1354)، سنن النبی، ترجمه و تحقیق محمدهادی فقهی، تهران: اسلامیه.

العمری، احمد ابن یحیی، (1393)، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، تهران: سفیر اردهال ج 1.

عناصری، جابر (1381)، سلطان کربلا. تهران: زرین و سیمین.

غزالی، محمد، (1322)، فاتحة العلوم، مصر: مطبعه الحسینیه.

غنیمه، عبدالرحیم، (1372)، دانشگاه های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران، دانشگاه تهران.

فاستر، مایکل ب (1373). خداوندان اندیشه سیاسی، ج1، ترجمه جواد شیخ الاسلامی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411 ق، ج 16، ص 9 - 10

فخرایی، سیروس (1376). جامعه شناسی موانع فرهنگی مشارکت اجتماعی زنان در ایران. مجموعه مقالات چهارمین گردهمایی سیمای زن در جامعه: زن و توسعه فرهنگی. تهران: مرکز پژوهش های بنیادی دانشگاه الزهرا (س)، 81-92.

فرحی، مجتبی (۱۳۸۰)، زندگی در آیینه اعتدال، بوستان کتاب قم، (انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم) چاپ اول،.

فروغ مسجد، (١٣٨٣)، مجموعه سخنرانی‌ها، کمسیون‌ها و مقالات سومین همایش بین‌المللی هفته‌ی جهانی گرامیداشت مساجد، مرکز رسیدگی به امور مساجد.

فرهادی، محمد (1376)، بررسی عوامل جذب و دفع جوانان در مساجد تهران، مجله مطالعات راهبردی بسیج، شماره 15.

فرهادیان، رضا (1373)، آنچه معلمان و مربیان باید بدانند، قم: انتشارات رئوف.

فرهادیان، رضا (1390)، والدین و مربیان مسئول، قم: مؤسسه بوستان کتاب.

فلسفی، محمدتقی، (1348)، گفتار فلسفی; جوان از نظر عقل و احساسات، تهران: هیئت نشر معارف اسلامی.

قائمی، علی، (1363)، شناخت، هدایت و تربیت نوجوانان، تهران، امیری.

قرائتی، تقی، (١٣٩٠)، آیین امامت مسجد، قم: زیّنی.

قشیری نیشابوری، مسلم بن الحجاج(٢٦١ق): صحیح المسلم، بیروت، دارالفکر، ١٤٢٤ق، چاپ: اول.

قنبری، ق (1374)، شیوه های گرایش جوانان به فرهنگ نماز در استان چهارمحال و بختیاری، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسالمی چهارمحال و بختیاری

کریمی، عبدالعظیم (1382)، نکته های روانشناختی در تربیت دینی فرزندان، تهران: انتشارات ستاد اقامه نماز.

کسروی، احمد  (1379)، شیخ صفی و تبارش. تهران: فردوس.

کلینی (ره)، محمدبن یعقوب، (1382)، اصول کافی، مترجم سید جواد مصطفوی، چاپ علمیه اسلامیه.

کاظمی، ع. و فرجی، م (1381)، بررسی رابطة استفاده از اینترنت و ماهواره با وضعیت دینداری دانش آموزان و دانشجویان، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه های صدا و سیما.

کتابی، محمود؛ یزدخواستی، بهجت؛ فرخی راستابی، زهر ا( 1382 ) توانمندسازی زنان برای مشارکت د ر توسعه. فصلنامه پژوهش زنان،  شماره 7.

گال، مردیت دامین، (1391)، روش های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

گروسی، سعیده،1384،بررسی تاثیر باورهای قالبی بر نابرابری جنسیتی در خانواده.رساله دکتری دانشگاه شیراز.

مالکی، ورام بن ابی‏فراس، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

متن جزوه‌ی کمسیون راهکارهای توسعه‌ی منابع انسانی و جذب جوانان کمیسیون تخصصی راهکارهای توسعه کمی و کیفی مساجد و چگونگی جذب جوانان.

مجلسی، محمّد باقر، (1404 ق)، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمهة الاطهار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم.

محدثی، جواد (1381)، فرهنگ عاشورا. قم: معروف.

محمد بن سعد، (1985م )، الطبقات الکبری،بیروت،داربیروت، ج 1.

محمد بن عمر واقدی، (1989م )، المغازی،بیروت،موسسة الاعلمی.

محمد صدوق، (1385ق )، علل الشرایع، نجف، المکتبة الحیدریه،، ج 2.

مطهری، مرتضی (1367)، سیره نبوی، تهران: اتنتشارات صدرا.

مطهری، مرتضی (1392)، ده گفتار، قم: انتشارات صدرا.

مطهری، مرتضی، (١٣٦٦)، گفتارهای معنوی، تهران، انتشارات صدرا،

مطهری، مرتضی، (1381)، مجموعه آثار شهید مطهری، ج 19، تهران: صدرا، چاپ سوم.

مطهری، مرتضی (1381)، حماسه حسینی، تهران: صدرا.

مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۴)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه،.ج ۲، چاپ اول.

مکارم شیرزای، ناصر، (1363)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج 7.

مکی السباعی، محمد،  (1373 )، نقش کتابخانه های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکویی، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

موحد، مجید؛ عنایت، حلیمه و پورنعمت، آرش (1387). بررسی رابطه میان سرمایه اجتماعی و مشارکت سیاسی زنان. علوم انسانی و اجتماعی، 8 (1): 161-190.

مؤسسه فرهنگی قدر ولایت (1377)، واحد تحقیقات. خواص و لحظه های تاریخ ساز، جلد اول. تهران: مؤسسـه ی فرهنگی قدر ولایت.

میرزا حسین نوری، (1414ق )، مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث،، ج 3.

میرزایی اهرنجانی، حسن (1381)، ارائه مدل سه بعدی تحلیل مبانی فلسفی و زیرساخت های بنیادین تئوری های مدیریت، مجله دانش مدیریت، سال پانزدهم، شماره 56.

نراقی، مهدی (1376)، علم اخلاق اسلامی، تهران: انتشارات حکمت.

نوبهار، رحیم، (1376)، کوی دوست، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.

نوذری، عزت االله (1381)، تاریخ اجتماعی ایران ( از آغاز تا مشروطیت). تهران: خجسته

نوروزی، فیض اله و بختیاری، مهناز (1388). مشارکت اجتماعی و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن. فصلنامه راهبرد، 18 (53): 249-269.

ورّام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی(٦٠٥ق): مجموعه ورام، قم، مکتبه فقیه، ١٤١٠ق، چاپ:اول.

ویلفرد کنت ول اسمیت، (1356)، اسلام در جهان امروز، ترجمه حسنعلی مهروی، تهران، دانشگاه تهران.

یاری، ع. (1393)، بررسی رابطه ی میان دین‌داری، سلامت روانی و شادکامی در زنان، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

یازرلو و همکاران، (1392)، تدوین الگویی از عوامل مؤثر بر رضایت نمازگزاران از مساجد و رابطه آن با وفاداری، مجله فرهنگ سازمانی، دوره 11، شماره 3.

یزدانی، عنایت اله (1375). مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان؛ ضرورتها و راهبردها، پیام زن، شماره 60.

Kézdy, A., Martos, T., Boland, V., & Horváth-Szabó, K. (2015). Religious doubts and mental health in adolescence and young adulthood: The association with religious attitudes. Journal of Adolescence, xxx, 1-9.

Koenig, H. G., Berk, L. S., Daher, N. S., Pearce, M. J., Bellinger, D. L., Robins, C. J.,... & King, M. B. (2014). Religious involvement is associated with greater purpose, optimism, generosity and gratitude in persons with major depression and chronic medical illness. Journal of psychosomatic research, 77(2), 135-143.

Koenig, H. G., Pearce, M. J., Nelson, B., & Erkanli, A. (2016). Effects on Daily Spiritual Experiences of Religious versus Conventional Cognitive Behavioral Therapy for Depression. Journal of religion and health, 55(5), 1763-1777.

Watson, P. J., Chen, Z., & Ghorbani, N. (2014). Extrinsic cultural religious orientation: Analysis of an Iranian measure in university students in the United States. Journal of Beliefs & Values, 35(1), 61-78.

Wink, P., Ciciolla, L, Dillon, M., & Tracy, A. (2007). Religiousness, spiritual seeking, and personality: Finding from a longitudinal study. Journal of Personality, 75, 20-51