ابعاد خردمندی از دیدگاه قرآن‌کریم و اصول تربیتی منتج از آن

باقری نوع پرست, خسرو; تجملیان, حمیده; افشانی, سیدعلیرضا; وزیری, سعید

ابعاد خردمندی از دیدگاه قرآن‌کریم و اصول تربیتی منتج از آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استاد، گروه مبانی فلسفی و اجتماعی آموزش و پرورش، دانشکده روان‌شناسی و علوم‌تربیتی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

² دانشجو، دکتری تخصصی مشاوره، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران.

³ استاد، گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم‌اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران.

⁴ استادیار، گروه علوم‌تربیتی و روان‌شناسی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران.

چکیده

هدف پژوهش حاضر، ارائه اصول آموزش خردمندی بر مبنای ابعاد خرد در اندیشه‌ی اسلامی است. برای رسیدن به این هدف، دو گام برداشته شده است. در گام اول دیدگاه قرآن‌کریم (به‌عنوان منبع اصلی دین اسلام) در مورد خرد، از طریق روش تحلیل‌مفهومی مورد بررسی قرار گرفته است تا ابعاد خرد از دیدگاه قرآن‌کریم مشخص شوند. از جمله ابعاد خردمندی از دیدگاه قرآن «تفکر (در آیات تکوینی یا شگفتی‌های آفرینش)»، «علم‌گرایی (پشتوانه‌ی علمی) و دوری از پندارگرایی»، «ذکر (هوشیاری)»، «آزاداندیشی و پرهیز از تقلید»، «غربال‌گری و پیروی از بهترین»، «پندآموزی و عبرت‌پذیری»، «آینده‌نگری و عاقبت‌اندیشی»، «انسجام وجودی (هماهنگی علم و گفتار با عمل و رفتار)» و «تقوا (خویشتن‌داری)» است. در گام دوم، با روش تحلیل‌استنتاجی، از ترکیب هدف اساسی تربیت از دیدگاه قرآن، که عمل خردمندانه است (مقدمه هنجارین) با ابعاد خرد در قرآن (گزاره‌های واقع‌نگر)، اصول آموزش خردمندی (گزاره‌های تجویزی)، استنتاج و تدوین شدند. از جمله این اصول «آموزش تفکر هدفمند و هدایت‌شده (تعقل)»، «ترغیب به علم-آموزی و اقامه برهان (ذکر دلیل برای امور)»، «تذکر»، «پرورش تفکر نقاد»، «آموزش و زمینه‌سازی برای مقایسه و سنجش و انتخاب بهترین»، «عبرت‌آموزی»، « آموزش تدبیر (ژرف‌نگری و برنامه‌ریزی) و احتیاط»، «التزام عملی به دانش و سخن» و «تقویت اراده» است.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.22516972.1402.31.61.3.9

موضوعات

پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی

عنوان مقاله [English]

The Principle of Wisdom Education Based on the Dimension of Wisdom in the Holy Qur’an

نویسندگان [English]

Khosro Bagheri No'parast ¹
hamideh Tajamolian ²
Seyyed Alireza Afshani ³
Saeed Vaziri ⁴

¹ Professor, Faculty of Psychology, and education sciences, Tehran University, Tehran. Iran

² Ph.D. student of consultation, Yazd Branch, Islamic Azad University, Yazd, Iran.

³ Professor of Sociology, the Faculty of Social Science, University of Yazd.

⁴ Assistant professor, the Department of Educational Science and Psychology, Yazd Branch, Islamic Azad University, Yazd, Iran.

چکیده [English]

The aim of this research is to present the principles of wisdom education based on the dimensions of wisdom in Islamic thought. Two steps have been taken to achieve this goal. In the first step, the perspective of the Holy Quran (as the main source of Islam) regarding wisdom has been examined through the method of conceptual analysis in order to determine the dimensions of wisdom from the perspective of the Holy Quran. Among the dimensions of wisdom from the perspective of the Qur'an are "Thinking (in the creation verses or the wonders of creation)", "Scientism (scientific support) and avoiding idealism", "Remembering (vigilance)", "Free thinking and avoiding imitation", "screening and following the best", "taking lessons", "futuristic and future-thinking", "existential coherence (harmony of science and speech with action and behavior)" and "piousness (self-respect)". In the second step, with the analytical-inferential method, from the combination of the basic goal of education from the perspective of the Qur'an, which is wise action (the introduction of norms) with the dimensions of wisdom in the Qur'an (realistic propositions), the principles of wisdom education (proposition- prescriptions), were deduced and compiled. Among these principles are "teaching purposeful and guided thinking (intellection)", "encouraging learning and providing evidence (mentioning reasons for matters)", "remarking", "cultivating critical thinking", "teaching and grounding for comparing and assessing and choosing the best", "Edification", "Teaching tact (to think deeply and planning) and prudence", "Practical commitment to knowledge and speech" and "Strengthening the will and refining the self".

کلیدواژه‌ها [English]

Holy Quran
Wisdom Dimensions
Principles of education
Intellect
Wisdom

عنوان مقاله [العربیة]

أﺑﻌﺎد اﻟﺤﮑﻤﮥ ﻣﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ و اﻟﻤﺒﺎدئ اﻟﺘﺮﺑﻮﯾﮥ اﻟﻨﺎﺗﺠﮥ ﻋﻨﻬﺎ

چکیده [العربیة]

وﯾﻬﺪف ﻫﺬا اﻟﺒﺤﺚ إﻟﻰ ﻋﺮض ﻣﺒﺎدئ ﺗﻌﻠﯿﻢ اﻟﺤﮑﻤﮥ ﻋﻠﻰ أﺳﺎس أﺑﻌﺎد اﻟﺤﮑﻤﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ. و ﻟﻠﻮﺻﻮل اﻟﯽ ﻫﺬا اﻟﻬﺪف، ﺗﻢ اﺗﺨﺎذ ﺧﻄﻮﺗﯿﻦ. ﻓﯽ اﻟﺨﻄﻮة اﻷوﻟﻰ، ﺗﻢ دراﺳﮥ ﻣﻨﻈﻮر اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ )ﺑﺎﻋﺘﺒﺎره اﻟﻤﺼﺪر اﻟﺮﺋﯿﺴـﯽ ﻟﻺﺳـﻼم( ﻓﯿﻤﺎ ﯾﺘﻌﻠﻖ ﺑﺎﻟﺤﮑﻤﮥ ﻣﻦ ﺧﻼل ﻣﻨﻬﺞ اﻟﺘﺤﻠﯿﻞ اﻟﻤﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﻟﺘﺤﺪد أﺑﻌﺎد اﻟﺤﮑﻤﮥ ﻣﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻟﻘﺮآن اﻟﮑـﺮﯾﻢ. و ﻣـﻦ أﺑﻌـﺎد اﻟﺤﮑﻤﮥ ﻣﻦ وﺟﻬﮥ ﻧﻈﺮ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ: "اﻟﺘﻔﮑﺮ )ﻓﯽ اﻵﯾﺎت اﻟﺘﮑﻮﯾﻨﯿﮥ أو ﻋﺠﺎﺋﺐ اﻟﺨﻠﻘﮥ("، و"اﻟﻌﻠﻤﻮﯾﮥ )اﻟﺪﻋﻢ اﻟﻌﻠﻤﯽ( و اﻻﺟﺘﻨﺎب ﻋﻦ اﻻﺗﺠﺎه اﻟﯽ اﻟﻈﻨﻮن"، و"اﻟﺘﺬﮐﺮ )اﻟﯿﻘﻈﮥ("، و"اﻟﺘﻔﮑﯿﺮ اﻟﺤﺮ و اﻻﺟﺘﻨﺎب ﻋـﻦ اﻟﺘﻘﻠﯿـﺪ "، و"اﻟﺘﻐﺮﺑـﻞ و اﻻﻗﺘﺪاء ﺑﺎﻷﻓﻀﻞ"، و"ﺗﻌﻠﻢ ّ اﻟﻨﺼﺎﺋﺢ و اﻻﻋﺘﺒﺎر"، و"اﻻﺳﺘﺸﺮاف اﻟﻤﺴﺘﻘﺒﻠﯽ و اﻟﺘﻔﮑﯿﺮ ﺣﻮل اﻟﻌﻮاﻗـﺐ "، و" اﻻﻧﺴـﺠﺎم اﻟﻮﺟﻮدی )اﻧﺴﺠﺎم اﻟﻌﻠﻢ و اﻟﻘﻮل ﻣﻊ اﻟﻌﻤﻞ و اﻟﺴﻠﻮک(" و"اﻟﺘﻘﻮى )ﺻﯿﺎﻧﮥ اﻟﻨﻔﺲ(. وﻓﯽ اﻟﺨﻄـﻮة اﻟﺜﺎﻧﯿـﮥ، ﺑﺎﻷﺳـﻠﻮب اﻟﺘﺤﻠﯿﻞ اﻻﺳﺘﻨﺘﺎﺟﯽ، ﻣﻦ اﻟﺠﻤﻊ ﺑﯿﻦ اﻟﻬﺪف اﻷﺳﺎﺳﯽ ﻣﻦ اﻟﺘﺮﺑﯿﮥ ﻣﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻟﻘـﺮآن و ﻫـﻮ اﻟﻌﻤـﻞ اﻟﺤﮑـﯿﻢ )اﻟﻤﻘﺪﻣـﮥ اﻟﻤﻌﯿﺎرﯾﮥ( ﻣﻊ أﺑﻌﺎد اﻟﺤﮑﻤﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮآن )اﻟﻄﺮوﺣﺎت اﻟﻨﺎﻇﺮة اﻟﯽ اﻟﺤﻘﯿﻘﮥ(، ﺗﻢ اﺳﺘﻨﺘﺎج و ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﺒﺎدئ ﺗﻌﻠـ ﯿﻢ اﻟﺤﮑﻤـﮥ اﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻮﺟﯿﻬﯿﮥ(. وﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﻤﺒﺎدئ: "ﺗﻌﻠﯿﻢ اﻟﺘﻔﮑﯿﺮ اﻟﻬﺎدف و اﻟﻤﻬﺘﺪی)اﻟﺘﻌﻘﻞ(،" و" اﻟﺘﺸﺠﯿﻊ ﻋﻠﻰ ﺗﻌﻠـﻢ اﻟﻌﻠـﻢ و اﻗﺎﻣﮥ اﻟﺒﺮﻫﺎن )ذﮐﺮ اﻟﻌﻠﮥ ﻟﻸﻣﻮر("، و"اﻟﺘﺬﮐﺮ"، و"ﺗﻨﻤﯿﮥ اﻟﺘﻔﮑﯿﺮ اﻟﻨﺎﻗﺪ"، و"اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ و اﻟﺘﻤﻬﯿﺪ ﻣﻦ أﺟﻞ اﻟﻤﻘﺎرﻧﮥ و اﻟﺘﻘﯿﯿﻢ
و اﺧﺘﯿﺎر اﻷﻓﻀﻞ،"ﺗﻌﻠﻢ اﻟﻌﺒﺮ"، و"ﺗﻌﻠﯿﻢ اﻟﺘﺪﺑﯿﺮ )اﻟﺒﺼﯿﺮة و اﻟﺘﺨﻄﯿﻂ( و اﻟﺤﺬر"، و"اﻻﻟﺘﺰام اﻟﻌﻤﻠﯽ ﺑﺎﻟﻌﻠﻢ و اﻟﮑـﻼم و"ﺗﻘﻮﯾﮥ اﻹرادة".

کلیدواژه‌ها [العربیة]

اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ
اﺑﻌﺎد اﻟﺤﮑﻤﮥ
ﻣﺒﺎدئ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ
اﻟﻌﻘﻞ
اﻟﺤﮑﻤﮥ

مراجع

قرآنکریم
نهجالبلاغه
اسعدی، سمانه، ( 1394 )، ویژگی های افراد خردمند بر پایه نظریههای ضمنی: با نگاهی بر تفاوت گروههای
66 -51 : سنی و جنسیتی، روانشناسی مثبت، شماره 1 .
باقری، خسرو، ( 1390 )، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی: کاوشی برا ی تدوین چارچوب نظری تربیت
اسلامی، تهران: مدرسه.
باقری، خسرو، ( 1389 )، رویکردها و روش های پژوهش در فلسفه تعلیم و تربیت ، تهران: پژوهشکد ه
مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
باقری، خسرو، ( 1387 )، درآمدی بر فلسفه تعلیموتربیت جمهوری اسلامی ایران، تهران: شرکت انتشارات
علمی و فرهنگی.
بنی هاشمی، سید محمد، ( 1389 )، درآمدی بر تربیت عقلانی، تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر.
،( بهشتی، سعید، ( 1388 آیین خردپروری، تهران: دانش و اندیشه معاصر.
پورمحمدی، ابوذر، ( 1382 )، بررسی مفهوم تفکر در قرآن مجید، به راهنمایی: احمد بادکوبه هزاوه، دانشگاه
امام صادق (علیهالسلام) کارشناسی ارشد قرآن کریم و حدیث.
جان نثاری، حسینعلی؛ واعظی، سید حسین، ( 1396 )، بررسی و تبیین نقش عقلانیت در تربیت از منظر قرآن
159-147 ، کریم، پژوهش در برنامه ریزی درسی، شماره 55 .
.، جوادی آملی، عبدالله، ( 1376 عقل در هندسه معرفت دینی. قم: انتشارات اسراء.
جوادی آملی، عبدالله، ( 1387 )، تفسیر انسان به انسان. قم: انتشارات اسراء.
حدادیان، عبدالرضا؛ نقی زاده، حسن، ( 1398 )، تحلیل تفسیری آیات تعقل و تفکرجهت اثبات تفکرمدار ی
62-43 ، مدل تربیتی قرآن کریم، مطالعات تفسیری، شماره 37 .
دانش دهخدا، علی اکبر، ( 1368 )، بررسی زمینه رشد تفکر و تعقل از منظر نهجالبلاغه، تهران: دانشگاه تهران.
دستواره، معصومه، ( 1390 )، بررسی زمینه رشد تفکر و تعقل از منظر نهجالبلاغه، به راهنمایی: عزت خادمی،
دانشگاه الزهرا، کارشناسیارشد علوم تربیتی و روانشناسی.
دلشاد تهرانی، مصطفی، ( 1383 )، سیره نبوی، تهران: انتشارات دریا.
دهخدا، علیاکبر، ( 1377 )، لغت نامه، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
دهقان سرخ آبادی، سیده محدثه ؛ کرامتی، انسی، ( 1396 )، روش های آموزشی در سیره رضوی و دلالت های
58-35 ، آن برای تربیت عقلانی در دانشگاه فرهنگیان، فرهنگ رضوی بهار، شماره 17 .
،( راغب اصفهانی، ( 1363 مفردات الفاظ القرآن، تهران: ناصرخسرو.
81
نشریه علمی پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی
نشریات علمی دانشگاه جامع امام حسین (علیه السلام)
رشیدی، شیرین؛ کشاورز، سوسن؛ بهشتی، سعید؛ صالحی، اکبر، ( 1396 )، ارائه الگوی نظری تربیت عقلانی
جهت نظام آموزش و پرورش رسمی و عمومی براساس مبانی معرفت شناختی قرآن کریم، مسائل کاربردی تعلیم و
36-7 ، تربیت اسلامی، شماره 2 .
رضایی بیرجندی، علی، ( 1395 )، اولوالالباب (صاحبان خرد ناب) در قرآن، قم: بوستان کتاب.
صفایی مقدم، مسعود؛ رشیدی، علیرضا؛ پاک سرشت، محمدجعفر، ( 1385 )، بررسی اصل عقلانیت در منابع
29-1 ، اسلامی و استلزامات تربیتی آن، مجله علوم تربیتی و روانشناسی، شماره 4 .
طباطبایی، سید محمدحسین، ( 1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسین
حوزه علمیه قم .
عبدالرحیمی، محمد، ( 1396 )، عقل و کارکردهای آن در آموزه های اسلامی با تاکید بر کلام حضرت علی
51-9 : (ع)، بصیرت و تربیت اسلامی، شماره 43 .
فراهانیفرمهینی، محسن، ( 1393 )، فرهنگ توصیفی علوم تربیتی، جلد دوم، بیجا: شباهنگ.
فراهانیفرمهینی، محسن؛ سبحانینژاد؛ مهدی؛ مهدوی، زینب، ( 1389 )، تبیین جایگاه عقل در مثنوی مولوی و
184-171 ، دلالت های تربیتی آن، پژوهش های آموزش و یادگیری، شماره 8 .
فلسفی، محمدتقی، ( 1395 )،کودک، تهران: هیئت نشر معارف اسلامی.
مجلسی، محمدباقر، ( 1403 ق)، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
محمودی، سیروس، ( 1397 )، بررسی تحلیلی مبانی اسلامی خردورزی به عنوان یک هدف تربیتی، بصیرت و
.100-87 : تربیت اسلامی، شماره 46
مطهری، مرتضی، ( 1390 )، مجموعه آثار، جلد پنجم، تهران: صدرا.
مکارم شیرازى، ناصر، ( 1374 )، تفسیر نمونه ، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
Ardelt, M. (2009) How similar are wise men and women? A comparison across two age cohorts. Research in Human Development, 6, 9- 16.
Baltes P. B., Staudinger, U. M. (2000), Wisdom: A metaheuristic to orchestrate mind and virtue towards excellence. American Psychologist, 55, 122-136.
Baltes, P. B., and Staudinger, U. M. , Mearker, A. , and Smith, J., (1995), People nominated as wise: A comparative study of wisdom-related knowledge. Psychology and aging, 10, 155-166.
Baltes, P.B., Staudinger, U. M., Maercker, A., Smith, J., (1995), People nominated as wise: a comparative study of wisdom-related knowledge. Psychological Aging, 10, 155-66.
82
ابعاد خردمندی از دیدگاه قرآنکریم و اصول تربیتی منتج از آن
سال سی و یکم | شماره شصت و یک | زمستان 1402
Biswas-Diener, R., Linley, P. A., Govindji, R., & Woolston, L. (2011). Positive psychology as a force for social change. In K. M. Sheldon, T. B. Kashdan, & M. F. Steger (Eds.), Designing positive psychology: Taking stock and moving forward, 10: 410–.418
Bruya , B., Ardelt, M., (2018), Wisdom can be taught: A proof-of-concept study for fostering wisdom in the classroom. Learning and Instruction, 58, 106- 114.
Csikszentmihalyi, M. and Rathunde, K., (1990), The psychology of wisdom: An evolutionary interpretation. In R. Sternberg (Ed.), Wisdom: Its nature, origins and development, pp. 25-51.
Noftle, E. E., Schnitker, S. A., & Robins, R. W., (2011), Character and personality: Connections between positive psychology and personality psychology. Designing positive psychology: Taking stock and moving forward, 207-227.
Orwoll, L., & Achenbaum, W. A. (1993). Gender and the development of wisdom. Human Development, 36: 274- 296.
Park, N., & Peterson, C., (2009), Character strengths: Research and practice. Journal of College and Character, 10(4).
Peterson, C., & Seligman, M. E., (2004), Character strengths and virtues: A handbook and classification, England: Oxford University Press.
Roberts, B. W., Walton, K. E., & Viechtbauer, W., (2006), Patterns of mean-level change in personality traits across the life course: a meta-analysis of longitudinal studies. Psychological bulletin, 132(1), 1.